Een geschiedenis van Oekraïne

‘Er zijn vele tekenen, die erop wijzen, dat de twintigste eeuw getuige zal zijn van een terugkeer van Oekrajina tot de rang van een Europese staat.’ G. Ratalovic in het Engels tijdschrift The Commentator (1913). Geciteerd door Dr. Gustaaf Schamelhout  in zijn driedelig werk De volkeren van Europa en de strijd der nationaliteiten*.

Zoals de meeste Vlamingen weet ik te weinig over Oekraïne. Om de evolutie van dit land te volgen beschikken wij  over onze politiek-correcte media als voorname bron (van ergernis). De politieke soap die dit land ons serveert, en daaraan gekoppeld, de Westerse Nato-retoriek en de Euro-Aziatische ambities van de zgn. Russische ‘vijand’  maken het bepaald niet makkelijk om zich een juist beeld te vormen van de gevaarlijke, permanente conflictsituatie aan onze Europese grenzen.

Geschiedenis van Oekraïne van onze goede vrienden Luc en Tina Pauwels komt dus op tijd. Luc als historicus en cultuuranalist met een uitzonderlijke pen, en Tina als pedagoog en polyglot, thuis in de Russische taal.

Geschiedenis van Oekraïne verscheen eerst in het Frans bij de dynamische Bretoense uitgeverij Yoran Embanner. Goed nieuws is dat het nu ook in het Nederlands beschikbaar is.*

Het boek is pedagogisch opgevat en dat is m.i. een grote kwaliteit. Het komt de basisinformatie en toegankelijkheid ten goede. Over de Franse editie las ik in een recensie dat dit precies een tekortkoming zou zijn  en verder, dat het boek soms té anekdotisch is. Niet de tekst maar  het concept van de reeks waarin het boek in het Frans verscheen leent zich wellicht  tot deze opmerkingen. De Nederlandse editie  daarentegen is helemaal anders opgevat. En voor de duidelijkheid:  ik houd van veel details en nog meer van anekdotes.

Aardrijkskunde en geopolitiek

De auteurs doen er goed aan eerst Oekraïne uitvoerig geostrategisch te situeren. Ykpaïka, de oorspronkelijke naam voor Oekraïne, betekent letterlijk ‘gebied aan de rand’. Maar Luc en Tina Pauwels voegen er wel onmiddellijk aan toe: ‘Verre van een “grensgeval” is Oekraïne een toekomstland met het potentieel om toonaangevend te worden in Europa’.

Oekraïne grenst in het oosten, noordoosten en zuidwesten aan Rusland;  in het westen en zuidwesten aan Polen, Slowakije, Hongarije en Roemenië; in het zuiden aan Moldavië; en in het noorden aan Wit-Rusland, aan de Zwarte Zee en de zee van Azov.

In mijn ‘Franse’ tijd op de middelbare school stond in mijn boek ‘aardrijkskunde’ Oekraïne vermeld als de graanschuur van ‘de Sovjetunie’. Hieraan diende toegevoegd ‘en van Europa’.

Met zijn 576 604 km2, zijn 2782 kilometer kust en zijn 43 miljoen inwoners, is het na Rusland het grootste land van Europa, maar dan wel volledig op Europees grondgebied. De auteurs stellen dat het grondgebied van Oekraïne groter is dan dat van Duitsland  of Frankrijk. En het telt méér inwoners dan Spanje en Portugal samen.

De stelling van Luc en Tina Pauwels inzake de betwiste gebieden is zeer duidelijk: de Krim behoort eigenlijk niet tot het Oekraïense grondgebied. Ze voegen eraan toe: ‘wij hebben goede redenen om aan te nemen dat de afscheiding van maart 2014 een definitief karakter zal krijgen’.

De rebellerende Donbass daarentegen, momenteel oorlogsgebied in het oosten van het land, worden op alle kaarten in het boek als Oekraïens territorium ingekleurd.

De mozaïek van talen zegt ook veel over de bewogen geschiedenis van het land: 67 % van de bevolking spreekt Oekraïens, 24 % Russisch. En er zijn nog een tiental andere talen aanwezig op het Oekraïens grondgebied en evenveel minderheden die Hongaars, Pools, Roemeens, Bulgaars, Krim-Tataars, enz. spreken.

Vrijheidlievend Oekraïne

In mijn bibliotheek bezit ik het boek De volkeren van Europa en de strijd der nationaliteiten*,  een driedelig werk van de bekende etnoloog en antropoloog  van de Vlaamse beweging Dr. Gustaaf Schamelhout (1869-1944). Boeiend aan deze uitgave is dat ze de situatie van de Oost-Slavische volkeren schetst een tiental jaren na het begin van de Russische revolutie. Over de Oekraïners schrijft  Dr. Schamelhout in 1930:

‘De vrijheidszin is bij hen meer ontwikkeld. Zij hebben de eeuwenlange dienstbaarheid der Russische boeren niet gekend. Zij zijn nooit vergeten dat ze voor de Russische overheersing vrije boeren of kozakken waren, behalve in West-Oekraïne, waar ze zich voor de Poolse szlachta moesten afsloven.’

Het licht van de geschiedenis

In de tang genomen tussen lastige buren heeft Oekraïne zich in zijn geschiedenis steeds voor het behoud van zijn identiteit moeten weren. 

Deze permanente strijd werd voornamelijk gevoerd tegen Rusland en Polen. Volgens de Russen heet Oekraïne Klein-Rusland en volgens de Polen Oost-Klein-Polen .

Nochtans was Oekraïne in de 9de eeuw de bakermat van de eerste, grote Slavische beschaving en stond er de wieg van de Russische staat. Vandaar wellicht ook de oorsprong van de bemoeienissen van de Russen in Oekraïne.

Rurik, een Vikingedelman wordt vorst van Novgorod. Hij is de stichter van een dynastie die tot in 1240 in Oekraïne regeert. En in Moskou zelfs tot in 1584.

Een bijzonder erudiete vrouw is Anna van Kiev, geboren in 1024 en opgegroeid aan het hof van Kiev. Het is dezelfde Anna die de Franse Henri I trouwt en zo koningin Van Frankrijk wordt. De Oekraïense adel fungeerde in die tijd als een goede partij voor de Europese kronen.

De geschiedenis van Oekraïne is een aaneenschakeling van oorlogen en eeuwenlange bezettingen door  de Hunnen, de Polen, de Litouwers, de Mongolen, de Habsburgers, de Ottomanen, de Duitsers.

De Russen horen ook in deze reeks. Het Oekraïense volk verschilt op ‘zeer markante wijze van het Groot-Russische volk’ aldus de auteurs. Dorpen en huizenbouw zijn makkelijk van elkaar te onderscheiden. Idem voor de vroegere klederdrachten, zeden en gewoonten. Men treft er geen gemengde stijlen. En ook:  Oekraïense en Groot-Russische boerenfamilies trouwen niet met elkaar.

Luc en Tina Pauwels: ‘historisch is de verklaring voor de verschillende geaardheid der twee volkeren eveneens voor de hand liggend. Gedurende eeuwen hadden het Oekraïense en het Russische volk haast geen gemeenschappelijke grens. Nomadische volkeren bezetten uitgestrekte gebieden en het Oekraïense volk moest zich in het noorden en vooral in het westen van het land verschansen. Het Groot-Russische volk vormde zich in het noorden, in de buurt van Moskou.’

Pas in de 17^de, 18^de eeuw migreerden de Oekraïners verder naar het oosten. Ze ontmoetten er de Russen die op hun beurt meer naar het zuiden waren opgeschoven.

Nationalistische helden

Het hoeft geen betoog dat in een land dat voortdurend vecht voor zijn grondgebied en identiteit militaire groepen en leiders opstaan die het verzet gaan leiden. Op deze wijze ontstaat de militaire kaste van  de kozakken waarvan reeds sprake in de 13^de eeuw.

Luc en Tina Pauwels: ‘Tijdens de Poolse overheersing nemen de kozakken een zware culturele taak op zich: ze blijken vurige verdedigers van de Oekraïense identiteit’ .

Twee legendarische figuren van de kozakken zijn hetman Bogdan Chmelnitski  (1595-1657), bekend voor zijn bevrijdingsstrijd tegen de Polen, en hetman Ivan Mazepa (1639-1709) die de honneurs waarnam in de tragische strijd tegen de Russen. Ze zijn de emblematische figuren van de Oekraïense vrijheidsstrijd en hun standbeelden domineren het fiere Kiev.

Het boek stelt ook enkele iconische figuren van het Oekraïens nationalisme voor. Mijn lijst is niet exhaustief:

• Ivan  Franko (1856-1916), schrijver, dichter en journalist, politiek leider in Galicië;
• Tarus Sjevtsjenko (1814-1861),  grootste Oekraïense dichter, humanist en nationalist. Zijn gedicht Zapovit (Testament) doet dienst als een ware ‘tweede nationale hymne’ van Oekraïne;
• Stepan Bandera (1909-1959), de bekendste leider van de OUN, de Organisatie van Oekraïense Nationalisten.  Een controversiële figuur, door zijn collaboratie met – en gevangenneming door – de Duitsers, vandaag door sommigen als een nationale held beschouwd;
• Tarus Borovjets (1908-1989), bijgenaamd Boelba, rivaal van Bandera, leider van het Oekraïens Nationaal Revolutionair Leger (ONRL), en verzetsorganisatie die de  Sovjets bestreed.

De bonbon-aanslag

Nog een bekend Oekraïens activist is Jevgen Konovalets  (1891-1938). Konovalets was een gewezen kolonel van het Oekraïens volksleger en een van de leiders van de Organisatie van Oekraïense Nationalisten. Op doorreis in Nederland werd hij op 23 mei 1938 in Rotterdam vermoord met een bom verborgen  in een doos bonbons. Zijn moordenaar, een zekere Joseph Novack, reisde onder een valse identiteit.  Met zijn echte naam Pavel Soedoplatov, was hij in werkelijkheid een Sovjet geheim agent van de NKVD. Het is dezelfde Sovjetagent die twee jaar later in Mexico de moord op  Leo Trotski in Mexico liet uitvoeren in opdracht van Stalin. Konovalets is  begraven op de Algemene Begraafplaats Crooswijk in Rotterdam.

Het communistisch Nederlands kamerlid Louis de Visser (1878-1945) stelde over de aanslag vragen  in het Nederlands Parlement. Hij noemde  de Oekraïense vrijheidsstrijder Jevgen  Konovalets  een ‘fascistische terrorist’.  De moord zou volgens de Visser een afrekening  onder Oekraïners zijn geweest…

Ykpaïka waarheen?

Luc en Tina Pauwels hebben  over geschiedenis geschreven. Maar ze geven ook hun visie over de toekomst van het land.

Ze stellen: ‘Behoort Oekraïne tot Rusland of tot Europa? Dit is niet de vraag. Oekraïne behoort in de eerste plaats aan zichzelf toe (…) Het is Oekraïne dat moet beslissen over haar lot, niet wij, noch de Russen, noch de Amerikanen(…). Alles is vervat in haar naam, grensland. En in de hoedanigheid van grensland, in het meervoud, kan zij een land van ontmoeting worden, een land van uitwisseling, een land van verzoening’.

*Luc en Tina Pauwels, Geschiedenis van Oekraïne, uitgeverij Aspekt, Soesterberg, 2016.

*Dr. Gustaaf Schamelhout , De volkeren van Europa en de strijd der nationaliteiten, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1930.

05.04.2017