Portus Itius, Romeinse haven aan de Noordzee

Vlaming ontrafelt het mysterie van de vergeten haven van Caesar

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/recensies/portus-itius-romeinse-haven-aan-de-noordzee/

Het is nooit te laat om goed te doen. Dr. Ghislain P. Beeuwsaert, een Vlaamse amateurarcheoloog en fervent zeiler uit Hooglede, publiceerde onlangs een boek met de resultaten van zijn archeologische ontdekkingen van meer dan twintig jaar geleden. Na lange en nauwkeurige opzoekingen had hij toen de precieze locatie van Portus Itius, de vergeten haven van Caesar, teruggevonden. Vanuit Portus Itius aan de Noordzee vertrok de Romeinse vloot om Groot-Brittannië te veroveren. Over het verhaal van deze belangrijke ontdekking, en over waar Portus Itius precies lag, gaat dit boek.

Typisch voor de onorthodoxe maar deskundige aanpak van Beeuwsaert is dat hij het raadsel van Portus Itius benadert vanuit het oogpunt van de fervente zeiler en kenner van de Noordzee die hij is. De rol en de betekenis van de Romeinse scheepvaart in de verovering van Gallië worden door de meeste historici onderschat. Onterecht, volgens de auteur die de Romeinse oorlogsschepen en vaartechnieken grondig bestudeerde aan de hand van historische bronnen. Hij voegt eraan toe: ‘Het Latijnse zeil was het eerste dat toeliet aan de wind te zeilen, met als gevolg dat bestemmingen konden bereikt worden die vroeger onmogelijk waren.’

Naar Engeland varen

De zoektocht naar de precieze locatie van Portus Itius wordt al sinds de middeleeuwen opgevoerd en is het onderwerp van vele theorieën. Maar de eerste onderzoekers besteden te weinig aandacht aan wat Caesar en zijn tijdgenoten over de ligging van Portus Itius schreven. Ook voor de Romeinse vaarroutes, rekening houdend met de beperkte vaartechnieken en met de kustlijn van toen, die inmiddels met honderden meters landinwaarts is geërodeerd.

Als ervarenn yachtman ging Ghislain Beeuwsaert alle mogelijke zeevaartroutes bestuderen, bruikbaar voor de Romeinse vaartuigen van toen, om vanuit Portus Itius de Engelse kust te bereiken.

Toch bevatten de teksten van Caesar en de Griekse historicus Strabo zeer interessante gegevens. Voorwaarde is dat de filologen op tijd uit hun dierbare boeken komen en overgaan tot het noodzakelijk veldwerk. Dat deed onze auteur wel. Als ervaren yachtman ging Ghislain Beeuwsaert alle mogelijke zeevaartroutes bestuderen, bruikbaar voor de Romeinse vaartuigen van toen, om vanuit Portus Itius de Engelse kust te bereiken.

Wat zeggen de bronnen?

Het gaat met Portus Itius en de inval van de Romeinen in Groot-Brittannië, aldus Ghislain Beeuwaert, over de vroegste geschiedenis van onze streken waarover wij een beetje gedocumenteerd zijn.

Geweten is dat Portus Itius zich bevond in de streek van Bonen (Boulogne-sur-Mer) en dat het oorspronkelijk een haven van de Morini was. Caesar meldt dat Portus Itius op 30 mijl — dat is 44 km — van de Engelse kust lag. Strabo spreekt over 57 km.

Van hieruit maakten de Romeinen zich klaar voor de invasie van Groot-Brittannië. Voor de eerste expeditie in 55 was er sprake van 80 schepen en 10 200 manschappen. Een jaar later moest men plaats weten te vinden voor een reuze vloot van 800 schepen en 25 000 manschappen. Het is onmogelijk dat een vloot van zulke omvang in één haven terechtkon. Dit kon enkel in een baai of golf. Mogelijk ging het om twee verschillende plaatsen in de omgeving van Bonen.

Eeuwige controverse

Sinds de middeleeuwen, maar voornamelijk in de negentiende eeuw, is het thema Portus Itius onderwerp voor vele theorieën en fantasieën. Ik noem hier slechts de belangrijkste, maar er zijn er nog meer:

Kales (Calais): dikwijls als hypothese genoemd, onder meer door de cartograaf Abraham Ortelius (1527-1598) en de Duitse generaal Von Göler, een negentiende-eeuwse Caesarkenner. Maar de haven van Kales bestaat maar sinds de twaalfde eeuw en kan onmogelijk gediend hebben in de Romeinse tijd.

Ambleteuse: de plaats Ambleteuse, westelijk van Kaap Zwartenes (Cap Gris Nez) gesitueerd, alhoewel veel te klein voor 800 schepen, werd wel eens als Portus Itius aanzien. Onder meer de Duitse historicus en Nobelprijswinnaar voor literatuur Theodor Mommsen (1817-1903) was deze stelling toegedaan. Maar niemand weet hoe hij eraan kwam.

Witzand (Wissant): na Bonen is het plaatsje Witzand de meest genoemde locatie. Bekende voorstanders waren de Franse historicus en filoloog Camille Jullian (1859-1933) en ook plaatselijke historici als J.F. Henry en M. Courtois. Dat was ook de hypothese van … Napoleon, die schreef: ‘Het is waarschijnlijk dat de haven van waaruit het gros van het leger moest vertrekken de haven van Witzand was, en de andere haven voorzien om de Cavalerie in te schepen, Bonen was.’

De monding van de rivier Liane was de meest geformuleerde hypothese maar dit botst met het feit dat het estuarium niet breed genoeg is om zoveel oorlogsschepen te ontvangen.

Bonen (Boulogne-sur-Mer), het Bononia van de Romeinen: met de havenstad Bonen komen we al iets dichter bij de waarheid. Maar de vraag bleef meer dan ooit bestaande: waar precies in Bonen? De monding van de rivier Liane was de meest geformuleerde hypothese maar dit botst met het feit dat het estuarium niet breed genoeg is om zoveel oorlogsschepen te ontvangen. Nog een vaststelling: men treft er zo goed als geen sporen van Gallische bewoning. Al evenmin heeft men er de aanwezigheid van een Romeins kamp kunnen aantonen.

Eeuwenoud raadsel opgelost

Een twintigtal jaar geleden onderzocht Dr. Ghislain P. Beeuwsaert nauwkeurig de vallei van het riviertje de Slack, op twaalf kilometer ten noorden van Bonen. Hij had, na jaren studies en opzoekingen ter plaatse, goede redenen om aan te nemen dat de havenplaats Bazingem (Bazinghen) het antieke Portus Itius van de Romeinen was. Dr. Beeuwsaert toetste de ligging van Bazingem aan de beschrijving van Caesar die vertelde wat hij vanaf het kamp zag, en ook de afstand tussen de binnenhaven en de buitenhaven van Portus Itius.

Enkel hier was er voldoende plaats om 800 schepen te bouwen in een veilige omgeving. Het legerkamp was, aldus Caesar, een mijl in het vierkant. Ook dat stemt overeen met de locatie van Bazingem.

De Slack — let op de Vlaamse naam — is nu gekanaliseerd, maar geologische boringen bewijzen dat het in de tijd van Caesar een zeearm vormde. De baai ging 5 km diep het land in zoals blijkt uit bodemonderzoek uitgevoerd door de universiteit Gent. De analyse van de sedimenten bevestigt dat de baai onder invloed van getijdenbewegingen stond en schepen met een diepgang van 1,5 meter toeliet. Enkel hier was er voldoende plaats om 800 schepen te bouwen in een veilige omgeving. Het legerkamp was, aldus Caesar, een mijl in het vierkant. Ook dat stemt overeen met de locatie van Bazingem. De omtrekken van het kamp kon men nog duidelijk traceren met de hulp van infraroodluchtfotografie.

Besluit: de afstand tussen Bazingem en Dover bedraagt 30 mijl of 44,3 km. Dat is precies de afstand die Caesar meldde tussen Portus Itius en de kust van Brittannië. Het mysterie van Portus Itius was hiermee definitief ontrafeld en nu, gelukkig, te boek gesteld.

Portus Itius. De vergeten haven van Caesar is verkrijgbaar bij onze webwinkel.

09.06.2022

De oudste weg door de Lage Landen

Reizen van de Noordzee tot Keulen in de Romeinse tijd

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/recensies/de-oudste-weg-door-de-lage-landen/

De oudste weg door de Lage Landen is de Romeinse heerweg die loopt van de havenstad Bonen (Boulogne-sur-Mer) in de Franse Nederlanden via Tongeren tot de Rijnstad Keulen. Robert Nouwen, doctor in oude geschiedenis en specialist van de Romeinse periode, schreef hierover het boek De Romeinse heerbaan.

Alle wegen leiden naar Rome

De afstand Bonen-Keulen bedraagt ongeveer 400 kilometer. De Romeinse heerweg van Bonen naar Keulen maakte deel uit van een complex uitgerold wegennet van 120 000 kilometer dat Rome verbond met de verste uithoeken van het Romeinse Rijk.

De Romeinen waren wellicht de eersten die zo stelselmatig een wegennet uitbouwden dat Rome, de hoofdstad van het Rijk, met de belangrijke steden en regio’s verbond.

Het is fout te denken dat er vóór de Romeinen geen wegen bestonden. Landbouw- en handelswegen waren er al sinds de steentijd. De Romeinen maakten in het begin gebruik van het bestaand wegennetwerk van Morinen, Menapiërs en andere Keltische stammen. Ze zouden ze vervolgens niet alleen grondig verbeteren, maar met de tijd ook aanzienlijk uitbreiden. De auteur verwoordt het zo: ‘De Romeinen waren wellicht de eersten die zo stelselmatig een wegennet uitbouwden dat Rome, de hoofdstad van het Rijk, met de belangrijke steden en regio’s verbond.‘

Robert Nouwen overloopt de Romeinse bronnen en de bestaande literatuur over deze wegen. Hij bestudeert de zeldzame kaarten en de trajecten tussen Bonen en Keulen. Zo geeft hij ons interessante inzichten over de uitbreiding en de bouw van wegen en bruggen in de Romeinse tijd. De archeologische vondsten langs de heerweg tussen Bonen en Keulen geven nieuwe inzichten in de groei van de bewoning langs de wegen en in de steden. Ze geven ook inzichten in de noodzakelijke infrastructuur om deze wegen te onderhouden, te verdedigen en te gebruiken.

Een verdwijnend verleden

Terecht klaagt Nouwen de teloorgang in de negentiende en de twintigste eeuw van dit wegenpatrimonium aan. De chaotische ruimtelijke ordening in Vlaanderen, de vele verkavelingen en industriezones tonen weinig respect voor dit uitzonderlijk patrimonium. Tongeren gaat weliswaar terecht prat op haar Romeins verleden en pronkt met een prachtig Gallo-Romeins museum. Maar de stad zocht geen oplossing om de oude Romeinse weg naar Maastricht, de Heesterveldweg, maximaal in het landschap te behouden. Zo zijn er vele andere voorbeelden van hoe het niet moet. De auteur breekt terecht een lans om de resterende stukken van de heerwegen alsnog te valoriseren als historisch landschap. Ze zijn makkelijk te integreren in routes voor zinvol wandel- en fietstoerisme.

Enig minpuntje in dit voor het overige boeiend boekje: de auteur schrijft voornamelijk over Limburg, en is minder uitvoerig over de andere delen van het traject. Als Frans-Vlaming wil ik me op mijn beurt dan ook graag even focussen op deze heerweg op het grondgebied van de Franse Nederlanden, met de haven van Bonen aan de Noordzee, en op Kassel, als strategisch knooppunt van wegen.

Bonen / Portus Itius

De begin- of eindbestemming Bonen aan de Noordzee was strategisch met de nabijheid van Groot-Brittannië. In de buurt van Bonen lag ook de Romeinse haven Portus Itius. Caesar vermeldt die haven in -54 in zijn De Bello Gallico als de haven die hij voor zijn overtocht naar Groot-Brittannië gebruikte.

Over de locatie van Portus Itius werd lang gedebatteerd. Volgens Caesar bedroeg de afstand tussen Portus Itius en de Engelse kust 44 kilometer. Geweten is dat het zich bevond in de streek van Bonen en dat het oorspronkelijk een haven van de Morinen was. Van hieruit maakten de Romeinen zich klaar voor de invasie van Groot Brittannië. In een eerste expeditie in -55 was er sprake van 80 schepen en 10 200 manschappen. Een jaar later moest men een voor die tijd enorme vloot van 800 schepen en 25 000 manschappen verzamelen. De kans is dus groot dat het eerder ging om een baai of golf dan over een echte haven.

Door de jaren heen hebben onderzoekers vele namen genoemd. Zij noemden uiteraard verschillende locaties in Bonen zelf, maar ook Ambleteuse, Izeke (Isques), Kales (Calais), Witzand (Wissant) en Zandgate (Sangatte). Sint-Omaars en omgeving werd ook overwogen, omdat deze stad toen nog direct verbonden was met de zee via een brede golf.

Mysterie ontrafeld

Dr. Ghislain P. Beeuwsaert, een Vlaams amateur archeoloog en zeiler uit Hooglede, onderzocht een twintigtal jaar geleden nauwkeurig de vallei van het riviertje de Slack, op twaalf kilometer ten noorden van Bonen. Hij had goede redenen om te vermoeden dat de havenplaats Bazingem (Bazinghen) het antieke Portus Itius van de Romeinen kon zijn. De Slack is nu gekanaliseerd, maar in de tijd van de Romeinen vormde het een baai van 5 kilometer. De analyse van de sedimenten bevestigde dat de baai onder invloed van getijdenbewegingen stond en schepen met een diepgang van 1,5 meter toeliet. Enkel hier was er voldoende plaats voor het bouwen van 800 schepen in een veilige omgeving.

Het mysterie van Portus Itius werd hiermee definitief ontrafeld

Het legerkamp was volgens Caesar een mijl in het vierkant en ook dat stemt overeen met de locatie van Bazingem. En ten slotte: de afstand tussen Bazingem en Dover bedraagt 30 mijl of 44,3 kilometer. Laat dat precies de afstand zijn die Caesar meldde tussen Portus Itius en de kust van Brittannië. Het mysterie van Portus Itius werd hiermee definitief ontrafeld.

De wegen naar Kassel

In Frans-Vlaanderen leiden niet alle wegen eerst naar Rome maar wel naar de Kasselberg. Ook de oudste weg door de Lage Landen loopt eerst van Bonen naar Kassel. Reeds voor de Romeinen wisten de Menapiërs hoe strategisch belangrijk Kassel was om de hele streek te controleren. Kassel lag toen kort bij de zee.

Wil je een waaier van Romeinse heerwegen zien, klim dan even tot boven op de Kasselberg. De rechte sporen van zeven Romeinse heerwegen zijn nog zichtbaar en verdelen het landschap. Naast de heerweg vanuit Bonen (Boulogne-sur-Mer / Gesoriacum quo Nunc Bononia), zie je de heerwegen naar Terwaan (Thérouanne / Taruenna), Atrecht (Arras / Nemetacum), Doornik (Tournai / Turnacum), Wervik (Virouiaco) en Thiennes (Tienen / Teones). Eén heerweg leidde naar de exploitatie van de Menapische zoutpannen in het toen nabijgelegen kustgebied.

Wij zullen het Robert Nouwen niet kwalijk nemen dat zijn bijzondere aandacht gaat naar zijn Limburgse geboortestreek. Het boek De Romeinse heerbaan is beslist een aanrader en boeiende voorbereidende lectuur bij een wandeling of een fietstocht langs de oudste weg door de Lage Landen.

25.09.2021