Archiefstukken uit oorlogsperiode in Frankrijk vrijgegeven

75 jaar na het proces tegen het Vlaams Verbond van Frankrijk

Na 75 jaar gerechtelijk embargo zijn belangrijke archiefstukken van de oorlogsperiode in Frankrijk vrijgegeven. Met de hulp van een bevriende jurist, gingen wij in de Archieven van het Noordendepartement op zoek naar de gerechtelijke dossiers van de groep rond de Vlaamse voorman Jean-Marie Gantois en het Vlaams Verbond van Frankrijk.  Eerst situeren we mensen en context, gevolgd door onze eerste indrukken.

Over Jean-Marie Gantois en het Vlaams Verbond van Frankrijk

Gantois was een Frans-Vlaamse priester, schrijver, en leider van de vereniging Vlaams Verbond van Frankrijk (VVF). Tijdens het interbellum  was hij dé centrale figuur van de Frans-Vlaamse beweging. Gantois bracht het brave Frans-Vlaamse regionalisme in een meer  radicaal-Vlaamse, vervolgens Heel-Nederlandse stroming. Tot grote ongerustheid van de Franse overheid die hem zijn leven lang in de gaten hield. Tijdens wereldoorlog II trachtte hij de activiteiten van het VVF zo goed en zo kwaad als het kon verder te zetten. Bij de bevrijding zagen de Franse autoriteiten het moment rijp gekomen om het VVF en zijn leider definitief uit te schakelen.

Het VVF: politieke of culturele vereniging?

Strikt genomen was het VVF een culturele vereniging. In Frankrijk sloot ze aan bij de strijd voor meer zelfbestuur van volksminderheden zoals de Bretoenen, de Elzassers of de Occitaniërs. De vereniging verdedigde en promootte de cultuur, taal en geschiedenis, zeg maar de Nederlandse identiteit van de streek. Het was in de tijd  dat je de Westhoek in Frankrijk nog kon doorkruisen zonder een woord Frans te moeten spreken. Geopolitiek schetste  het VVF  het referentiekader van de Nederlanden in Frankrijk tot aan de rivier de Somme. Deze historische benadering trok de huidige kunstmatige staatkundige grenzen van Frankrijk in vraag.

Leden en sympathisanten van het VVF

Het waren vooral leraren, advocaten en notabelen met als bindmiddel de belangstelling voor de taal en cultuur van de streek. Het culturele karakter van de vereniging maakte dat de leden uit verschillende politieke strekkingen kwamen. Naast Franse regionalisten, trof je er nog overtuigde Europese federalisten en een Heel-Nederlandse strekking die de banden met Vlaanderen en de Nederlanden levend wilden houden.

Het VVF een bescheiden vereniging?

Het aantal leden is moeilijk in te schatten. Het gaat om enkele honderden. In de laatste jaren vóór wereldoorlog II groeide de invloed van het VVF aanzienlijk. Uiteraard door haar publicaties, maar ook, door de organisatie van drukbezochte congressen op gemeentelijk niveau. Tegelijk bouwde Gantois in Vlaanderen en Nederland aan een uitgebreid netwerk in de Vlaamse en Heel-Nederlandse beweging.

Over het begin van wereldoorlog II

De vereniging moest bij de oorlogsverklaring haar activiteiten stopzetten. De meeste VVF-leden werden opgeroepen om dienst te nemen in het Franse leger.  Omdat Gantois Nederlands kende, kwam hij bij de Franse spionagediensten terecht met als taak de Nederlandstalige briefwisseling  te controleren. Iemand plaatsen bij de spionagediensten terwijl hij  als staatsgevaarlijk wordt bestempeld… een beetje lachwekkend, toch?  De capitulatie van Frankrijk volgde heel snel. De Franse soldaten moesten in gevangenschap of konden naar huis. In 1941 vroeg en kreeg Gantois toestemming de activiteiten van het VVF  verder te zetten en zijn tijdschrift Le Lion de Flandre opnieuw te publiceren.

Over de activiteiten in oorlogstijd

Het is nu makkelijk te oordelen als je weet hoe het verhaal eindigt. In het begin van de oorlog kan je het ook zien als proberen de meubelen te redden. Ik vind dat bepaalde historici de complexiteit van de situatie te snel onder de mat van de verontwaardiging vegen. De zegevierende Duitsers hadden Frankrijk in drie verdeeld, een bezette zone waarvan het Noorden niet van Parijs maar van Brussel afhing. Er bestond nog een niet bezette zone onder leiding van Maarschalk Pétain en zijn Vichyregering, met de zege van Hitler. Hoe je het ook draaide of keerde, er was soms een tripelspel nodig om uit de vele gevarenzones te blijven.

Niet alleen het VVF, maar ook allerlei andere culturele, sociale en economische instanties trachtten te leven met de realiteit van het moment. Politieke organisaties zoals de Franse communisten, vroegen de Duitse bezetter om hun blad Libération  opnieuw te mogen uitgeven. Van de Franse communisten van tegenwoordig mag je dat  geen collaboratie noemen maar  ‘een slecht idee’. Ik zou zeggen: pour les Flamands la même chose.

Volgden alle leden het VVF tijdens de oorlog?

Ongetwijfeld bleven van meet af aan enkele mensen aan de zijlijn. Andere leden kwamen in contact met, of waren actief in het verzet. De meeste verantwoordelijken bleven de activiteiten van het VVF trouw. Dat blijkt uit de namen en schuilnamen van schrijvers die artikels publiceerden in het maandblad Le Lion de Flandre. Opvallend: een handvol leden  werd door Gantois uit het VVF verwijderd. Ze hadden gekozen voor de harde collaboratie. Dat gebeurde in 1943 na een hevige interne strijd.

Een zaak is zeker: de verwijdering van bepaalde leden uit het VVF dient opnieuw te worden onderzocht ter ontlasting van Jean-Marie Gantois en de zijnen.

Over de aanklacht tegen Gantois

Oorspronkelijk bleek dat Gantois en zijn vrienden niet zouden worden verontrust. De aanklacht kwam pas na een lastercampagne in de pers. De overheid was toen zeer op haar hoede voor reacties en oproer uit linkse weerstandskringen. Later zal dit ook gelden voor het individueel toekennen van amnestie en om de verbannen veroordeelden terug te laten keren.

De aanklacht luidde dat het VVF  “tijdens de Duitse bezetting activiteiten had ontplooid die schadelijk waren voor de eenheid van de Franse staat.” Voor Jean-Marie Gantois ging het bovendien over zijn contacten met de Duitse autoriteiten in oorlogstijd.

Over het vonnis 

Tegen Jean-Marie Gantois werd de doodstraf geëist. Hij kreeg slechts vijf jaar hechtenis, in beslagneming van de helft van zijn bezittingen, en een verblijfsverbod in enkele gevoelige departementen. Andere veroordeelden liepen straffen van zes maanden tot twee jaar op. Vier leden van het VVF werden vrijgesproken. Dat was onder meer het geval voor Nicolas Bourgeois, de rechterhand van Gantois. Het Vlaams Verbond van Frankrijk  en haar publicaties werden verboden. In 1951 kwam Jean-Marie Gantois  terug naar zijn geboortestreek na van een amnestie te hebben genoten.

Al bij al een magere oogst voor de Franse staat. Maar het kwaad was geschied: de Vlaamse Beweging in Frankrijk was voor jaren in diskrediet gebracht.

Over het vrijgegeven materiaal

De dossiers zijn te omvangrijk om hier snel een antwoord op te geven. Maar ik kan reeds zeggen welke pistes ik ga volgen na een snelle kijk in het vrijgegeven materiaal. Beginnend met wat er niet in zit.

Wat zit er niet in?

Ik zocht tot nu toe tevergeefs naar de motivering van de vonnissen. De plicht om correct en omstandig een vonnis te motiveren is een oud zeer en blijft nog altijd een zwak broertje in de Franse rechtspraak. Frankrijk werd hiervoor meermaals  door de Europese instanties aangeklaagd. In de vrijgegeven archieven is hierover niet meer dan enkele regels te vinden. Wij moeten het verder stellen met de persverslagen  die toen verschenen.

Over een  brief  aan Hitler

De tekst van deze brief bevindt zich inderdaad in het dossier. Deze brief werd getoverd,  aldus zegslieden uit die tijd, uit documenten van de Kommandantur van Le Touquet. Ik kan nu al bevestigen dat de brief uit de vrijgegeven archieven inderdaad geen handtekening draagt. Daarom kon het tijdens het proces uiteindelijk niet als bewijs worden weerhouden. Deze tekst kan evengoed zijn geschreven om Gantois in diskrediet te brengen. Tot nader orde blijft het een vervalsing. Het bewijst vooral dat het proces werd gemanipuleerd.

Over nieuwe pistes voor de historici

-Zoals al vermeld blijkt uit het dossier dat verschillende collaborerende figuren probeerden het VVF in te palmen om een meer radicale koers te varen. Ook in Frankrijk bestond de collaboratie uit strekkingen die elkaar het licht niet altijd gunden. De verwijdering van zwaar collaborerende figuren uit het VVF legt nog meer ontlastende gegevens bloot. Dit bevestigt dat Gantois, al had hij contacten met de Duitsers, steeds trouw bleef aan zijn Heel-Nederlandse idealen en niet zo maar huilde met de wolven.

-Ik denk dat nieuw onderzoek moet worden verricht rond een figuur uit de zware collaboratie zoals Dr. Quesnoy, die door Jean-Marie Gantois uit het VVF werd verwijderd. Hij behoorde tot de krachten die radicaliseerden en op een bepaald moment tegen Gantois ageerden. Het proces tegen Quesnoy werd in Dowaai gevoerd, los van het proces tegen het VVF. Hij werd ter dood veroordeeld en ook  geëxecuteerd.

Ook de rol van André Cauvin, directeur van het succesvolle weekblad La Vie du Nord, waaraan verschillende leden uit het VVF onder schuilnamen  hun medewerking verleenden, is evenmin  onderzocht. De voortvluchtige Cauvin werd na de oorlog bij verstek ter dood veroordeeld. Hij kon later zijn situatie zonder schade laten regulariseren. Wellicht golden zijn regelmatige aanvallen tegen het Vichy régime tijdens de oorlog als verzachtende omstandigheden. Vreemd is dat hij later -alive and kicking – mild werd veroordeeld in een proces van de militaire rechtbank van Metz.

-Tenslotte nog een merkwaardige vaststelling: uit de archieven blijkt dat de Franse veiligheidsdiensten een vreemde definitie hadden van wat staatsgevaarlijke documenten konden zijn. Tijdens huiszoekingen bij de moeder van Gantois voor het begin van de oorlog werden alleen Nederlandstalige  boeken en documentatie meegenomen. Deze werden trouwens nooit teruggegeven. Ze werden door de juridische diensten in brand gestoken bij de inval van de Duitsers op Duinkerke. Het meest radicale tijdschrift van het VVF was volgens brieven van de Franse autoriteiten niet Le Lion de Flandre maar de brave Torrewachter die spreuken van Tisje Tasje en onschuldige verhalen bracht. Reden: het blad was integraal in het Nederlands opgesteld. Het gebruik van een ‘vreemde’ taal op Franse bodem was voor Frankrijk voldoende om een tekst, een boek of een blad of en boek als staatsgevaarlijk te beschouwen.

Een topmagistraat schrijft naar de Franse president

De meeste historici die de geschiedenis van Jean-Marie Gantois en het VVF hebben onderzocht verzwijgen dit opmerkelijk verhaal. Het geeft een idee hoe het politiek correct establishment de dossiers naar hun hand zetten. Het is nochtans niet alledaags dat een gereputeerd topmagistraat, gewezen voorzitter van de Rijselse rechtbank, zijn nek uitsteekt om de onschuld van  veroordeelden te bepleiten. Deze moedige magistraat die ten gunste van Jean-Marie Gantois en zijn VVF tussenkwam heette Paul Foucart. Hij bleek een regionalist en zelfs een federalist te zijn, aldus nagelaten geschriften. Zijn brief aan de Franse president, geschreven na de uitspraak, werd pas na zijn overlijden in 1955 publiek gemaakt. Ook dit verdient verder onderzoek.

Bij wijze van voorlopige conclusie

Er is eerst heel wat werk te verrichten om alle vrijgekomen documenten verder te onderzoeken en alles op een rij te zetten. Ongetwijfeld is dit dankbaar materiaal voor een andere kijk op Jean-Marie Gantois en zijn Vlaams Verbond van Frankrijk.

11.06.2023

Nicolas Bourgeois, een Frans-Vlaamse voorman om niet te vergeten

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/recensies/nicolas-bourgeois-een-frans-vlaamse-voorman-om-niet-te-vergeten/

Nicolas Bourgeois (1896-1982) was tijdens zijn leven een Frans-Vlaams voorman en een intellectueel van formaat. Als auteur was hij een niet aflatend criticus van het jakobinisme, dat in Frankrijk (en in België) zo veel schade heeft berokkend.Wido Bourel, eveneens Frans-Vlaming – al woont hij al decennia in de Kempen, schreef een boeiend boek over hem dat steunt op talrijke gedachtewisselingen van de auteur met Nicolas Bourgeois. Daardoor krijgt dit werk een ongewoon levendig karakter.

Hoe kwam je in contact met Nicolas Bourgeois, een man die meer dan een halve eeuw ouder was dan jij?

‘Nicolas Bourgeois was inderdaad al een oude man toen ik hem leerde kennen. Dat moet ergens in 1972 geweest zijn. 76 jaar was hij toen, ik amper 17. Hij had mijn grootvader kunnen zijn en zo voelde ik me, bij hem – als een kleinzoon. Ik heb gewoon bij hem aangebeld en hij ontving me meteen. De gewezen Frans-Vlaamse voorman ontfermde zich graag over onze generatie. Wij waren zijn geestelijke zonen, zei hij, en niets was hem te veel om ons te helpen. Ik nam bij elk van de vele gesprekken die volgden ijverig nota. Die aantekeningen en de correspondentie die we jarenlang voerden, zijn de basis van mijn boek.’

Voorman van de Vlaamse Beweging in Frankrijk, noem je hem terecht. Hoe komt het dat hij aan deze kans van de grens weinig bekend is gebleven?

Via de taal ontdekte hij zijn Vlaamse wortels

‘Hij was een bescheiden man die altijd de schaduw verkoos boven de schijnwerpers. Hij heeft ook een dubbelleven geleid, het ene in de Parijse hogere kringen, het andere in Frans-Vlaanderen. Geboren in Rijsel, verhuisde hij op jonge leeftijd naar Parijs, waar zijn vader dirigent was van het beroemde muziekkorps van de “Garde Républicaine”. Nicolas leerde Nederlands – stel je voor! – als officier bij de Franse zeemacht. Via de taal ontdekte hij zijn Vlaamse wortels. Bourgeois was een leven lang actief voor en in de Vlaamse Beweging in Frankrijk. Tijdens het interbellum was hij onder meer secretaris van de Franse Regionalistische Beweging. Hij behoorde tot de leiding van het Vlaams Verbond van Frankrijk, net als zijn vriend priester Jean-Marie Gantois. Tot op het eind evan zijn leven was Nicolas Bourgeois de veel gevraagde raadsman van de jonge regionalisten in Frankrijk.’

En wat was het ‘andere leven’ van Nicolas Bourgeois in Parijs?

‘Dat begon met studies aan Parijse elitescholen, de Lycée Louis le Grand en daarna aan de École Normale Supérieure, promotie 1916. Hij werd doctor in de politieke en economische wetenschappen met een proefschrift over “Proudhon, le fédéralisme et la paix”, bekroond door de Carnegie-stichting. Daarna werd hij nog doctor in de geschiedenis en doctor in de rechten.’

‘Van 1919 tot 1941 is hij, beroepshalve, “diensthoofd van de voorzitter van de gemeenteraad van Parijs”. In die hoedanigheid schrijft hij de meeste toespraken en teksten van de Parijse gekozenen tijdens het interbellum. Nicolas Bourgeois was een veelzijdig intellectueel en een bekroonde schrijver, een rasechte verteller, maar ook topjurist en briljant historicus. Na Parijs keerde hij terug naar Frans-Vlaanderen. Hij werd er advocaat en weldra stafhouder van de balie van Duinkerke.’

Wat is je bijgebleven? Wat moeten wij van hem onthouden?

 ‘Afgezien van de vele persoonlijke herinneringen, drie dingen. Ten eerste zijn humoristische, maar bikkelharde kritiek van het centralistische, jakobijnse Frankrijk en van de imperialistische neigingen van de francofonie: “De francofonie wordt alleen door haarzelf bedreigd. Dat ze zich verzorgt en alles zal beter gaan. Ook in Europa”…

Bourgeois was een bevoorrechte getuige van de bloedigste eeuw uit onze Europese geschiedenis

Het jakobinisme noemde hij “het evangelie van de vijf republieken die elkaar opvolgden aan de oevers van de Seine”. De gedachte dat een staat bepaalt wie en wat het volk is, zijn taal en cultuur, was voor hem een ondraaglijke gedachte en – objectief – de bron van onnoemelijk leed in Europa. Vergeet het tijdskader niet, Bourgeois was een bevoorrechte getuige van de bloedigste eeuw uit onze Europese geschiedenis.

België is een “goed” voorbeeld van het verder woekeren van het jakobinisme. Als je een Georges-Louis Bouchez hoort, dan weet je het wel. Na Frankrijk is het jakobijnse gif natuurlijk in Spanje het sterkst beleidsbepalend. De Catalanen ondervinden dat dagelijks.’

Wat is daarop volgens Nicolas Bourgeois het positieve antwoord?

een overtuigde voorstander van het zelfbeschikkingsrecht der volkeren, de anti-jakobijnse gedachte bij uitstek

‘Dat is mijn tweede punt. Nicolas Bourgeois was een overtuigde voorstander van het zelfbeschikkingsrecht der volkeren, de anti-jakobijnse gedachte bij uitstek. Dat zelfbeschikkingsrecht moest ook aan de kwantitatief kleine volkeren worden gegund. Maar om te vermijden dat Europa een krabbenmand zou worden, is er een tegengewicht nodig. Dat was voor hem het federalisme, in casu een federaal Europa. Kleine volkeren zouden anders in de kortste keren weer hapklare brokken worden voor grote, jakobijns geïnspireerde staten. Hij was op dat vlak een voorbeeldig leerling van Alexandre Marc (Frans-Russisch schrijver en filosoof, gangmaker van het federalistische denken – red.) en Denis de Rougemont (Zwitserde denker die ijverde voor een federale orde in Europa – red.). ‘

En ten derde?

‘Combineren is mogelijk en noodzakelijk! Als je een officiële functie bekleedt, in het staatsapparaat, de universiteit, het gerecht e.d., dan kan dat een probleem zijn om uit te komen voor je eigen gedachte. Maar het mag nooit, stelde Nicolas Bourgeois, een excuus zijn om niet mee te werken aan de emancipatie van je eigen volk. Hij had een gloeiende hekel aan de mensen, meestal intellectuelen, die die hem discreet toevertrouwden dat ze met hem “sympathiseerden”, maar “dat ze “gezien hun functie” verder niets konden doen.’

‘Hijzelf was, zowel in zijn Parijse periode, als daarna toen hij stafhouder was in Duinkerke een toonvoorbeeld hoe je je op sluwe en intelligent manier kon engageren. Voor zijn avontuurlijke belevenissen daarbij, moet je mijn boek lezen.’

10.06.2020

Over Hazebroek….

27.03.2020

‘Ik heb me geen moment verveeld’

Schrijft mijn goede vriend Pieter Jan Verstraete over mijn Bourgeois-boek in ’t Pallieterke van 30 januari ….  Lees hier zijn recensie

30.01.2020