Archiefstukken uit oorlogsperiode in Frankrijk vrijgegeven

75 jaar na het proces tegen het Vlaams Verbond van Frankrijk

Na 75 jaar gerechtelijk embargo zijn belangrijke archiefstukken van de oorlogsperiode in Frankrijk vrijgegeven. Met de hulp van een bevriende jurist, gingen wij in de Archieven van het Noordendepartement op zoek naar de gerechtelijke dossiers van de groep rond de Vlaamse voorman Jean-Marie Gantois en het Vlaams Verbond van Frankrijk.  Eerst situeren we mensen en context, gevolgd door onze eerste indrukken.

Over Jean-Marie Gantois en het Vlaams Verbond van Frankrijk

Gantois was een Frans-Vlaamse priester, schrijver, en leider van de vereniging Vlaams Verbond van Frankrijk (VVF). Tijdens het interbellum  was hij dé centrale figuur van de Frans-Vlaamse beweging. Gantois bracht het brave Frans-Vlaamse regionalisme in een meer  radicaal-Vlaamse, vervolgens Heel-Nederlandse stroming. Tot grote ongerustheid van de Franse overheid die hem zijn leven lang in de gaten hield. Tijdens wereldoorlog II trachtte hij de activiteiten van het VVF zo goed en zo kwaad als het kon verder te zetten. Bij de bevrijding zagen de Franse autoriteiten het moment rijp gekomen om het VVF en zijn leider definitief uit te schakelen.

Het VVF: politieke of culturele vereniging?

Strikt genomen was het VVF een culturele vereniging. In Frankrijk sloot ze aan bij de strijd voor meer zelfbestuur van volksminderheden zoals de Bretoenen, de Elzassers of de Occitaniërs. De vereniging verdedigde en promootte de cultuur, taal en geschiedenis, zeg maar de Nederlandse identiteit van de streek. Het was in de tijd  dat je de Westhoek in Frankrijk nog kon doorkruisen zonder een woord Frans te moeten spreken. Geopolitiek schetste  het VVF  het referentiekader van de Nederlanden in Frankrijk tot aan de rivier de Somme. Deze historische benadering trok de huidige kunstmatige staatkundige grenzen van Frankrijk in vraag.

Leden en sympathisanten van het VVF

Het waren vooral leraren, advocaten en notabelen met als bindmiddel de belangstelling voor de taal en cultuur van de streek. Het culturele karakter van de vereniging maakte dat de leden uit verschillende politieke strekkingen kwamen. Naast Franse regionalisten, trof je er nog overtuigde Europese federalisten en een Heel-Nederlandse strekking die de banden met Vlaanderen en de Nederlanden levend wilden houden.

Het VVF een bescheiden vereniging?

Het aantal leden is moeilijk in te schatten. Het gaat om enkele honderden. In de laatste jaren vóór wereldoorlog II groeide de invloed van het VVF aanzienlijk. Uiteraard door haar publicaties, maar ook, door de organisatie van drukbezochte congressen op gemeentelijk niveau. Tegelijk bouwde Gantois in Vlaanderen en Nederland aan een uitgebreid netwerk in de Vlaamse en Heel-Nederlandse beweging.

Over het begin van wereldoorlog II

De vereniging moest bij de oorlogsverklaring haar activiteiten stopzetten. De meeste VVF-leden werden opgeroepen om dienst te nemen in het Franse leger.  Omdat Gantois Nederlands kende, kwam hij bij de Franse spionagediensten terecht met als taak de Nederlandstalige briefwisseling  te controleren. Iemand plaatsen bij de spionagediensten terwijl hij  als staatsgevaarlijk wordt bestempeld… een beetje lachwekkend, toch?  De capitulatie van Frankrijk volgde heel snel. De Franse soldaten moesten in gevangenschap of konden naar huis. In 1941 vroeg en kreeg Gantois toestemming de activiteiten van het VVF  verder te zetten en zijn tijdschrift Le Lion de Flandre opnieuw te publiceren.

Over de activiteiten in oorlogstijd

Het is nu makkelijk te oordelen als je weet hoe het verhaal eindigt. In het begin van de oorlog kan je het ook zien als proberen de meubelen te redden. Ik vind dat bepaalde historici de complexiteit van de situatie te snel onder de mat van de verontwaardiging vegen. De zegevierende Duitsers hadden Frankrijk in drie verdeeld, een bezette zone waarvan het Noorden niet van Parijs maar van Brussel afhing. Er bestond nog een niet bezette zone onder leiding van Maarschalk Pétain en zijn Vichyregering, met de zege van Hitler. Hoe je het ook draaide of keerde, er was soms een tripelspel nodig om uit de vele gevarenzones te blijven.

Niet alleen het VVF, maar ook allerlei andere culturele, sociale en economische instanties trachtten te leven met de realiteit van het moment. Politieke organisaties zoals de Franse communisten, vroegen de Duitse bezetter om hun blad Libération  opnieuw te mogen uitgeven. Van de Franse communisten van tegenwoordig mag je dat  geen collaboratie noemen maar  ‘een slecht idee’. Ik zou zeggen: pour les Flamands la même chose.

Volgden alle leden het VVF tijdens de oorlog?

Ongetwijfeld bleven van meet af aan enkele mensen aan de zijlijn. Andere leden kwamen in contact met, of waren actief in het verzet. De meeste verantwoordelijken bleven de activiteiten van het VVF trouw. Dat blijkt uit de namen en schuilnamen van schrijvers die artikels publiceerden in het maandblad Le Lion de Flandre. Opvallend: een handvol leden  werd door Gantois uit het VVF verwijderd. Ze hadden gekozen voor de harde collaboratie. Dat gebeurde in 1943 na een hevige interne strijd.

Een zaak is zeker: de verwijdering van bepaalde leden uit het VVF dient opnieuw te worden onderzocht ter ontlasting van Jean-Marie Gantois en de zijnen.

Over de aanklacht tegen Gantois

Oorspronkelijk bleek dat Gantois en zijn vrienden niet zouden worden verontrust. De aanklacht kwam pas na een lastercampagne in de pers. De overheid was toen zeer op haar hoede voor reacties en oproer uit linkse weerstandskringen. Later zal dit ook gelden voor het individueel toekennen van amnestie en om de verbannen veroordeelden terug te laten keren.

De aanklacht luidde dat het VVF  “tijdens de Duitse bezetting activiteiten had ontplooid die schadelijk waren voor de eenheid van de Franse staat.” Voor Jean-Marie Gantois ging het bovendien over zijn contacten met de Duitse autoriteiten in oorlogstijd.

Over het vonnis 

Tegen Jean-Marie Gantois werd de doodstraf geëist. Hij kreeg slechts vijf jaar hechtenis, in beslagneming van de helft van zijn bezittingen, en een verblijfsverbod in enkele gevoelige departementen. Andere veroordeelden liepen straffen van zes maanden tot twee jaar op. Vier leden van het VVF werden vrijgesproken. Dat was onder meer het geval voor Nicolas Bourgeois, de rechterhand van Gantois. Het Vlaams Verbond van Frankrijk  en haar publicaties werden verboden. In 1951 kwam Jean-Marie Gantois  terug naar zijn geboortestreek na van een amnestie te hebben genoten.

Al bij al een magere oogst voor de Franse staat. Maar het kwaad was geschied: de Vlaamse Beweging in Frankrijk was voor jaren in diskrediet gebracht.

Over het vrijgegeven materiaal

De dossiers zijn te omvangrijk om hier snel een antwoord op te geven. Maar ik kan reeds zeggen welke pistes ik ga volgen na een snelle kijk in het vrijgegeven materiaal. Beginnend met wat er niet in zit.

Wat zit er niet in?

Ik zocht tot nu toe tevergeefs naar de motivering van de vonnissen. De plicht om correct en omstandig een vonnis te motiveren is een oud zeer en blijft nog altijd een zwak broertje in de Franse rechtspraak. Frankrijk werd hiervoor meermaals  door de Europese instanties aangeklaagd. In de vrijgegeven archieven is hierover niet meer dan enkele regels te vinden. Wij moeten het verder stellen met de persverslagen  die toen verschenen.

Over een  brief  aan Hitler

De tekst van deze brief bevindt zich inderdaad in het dossier. Deze brief werd getoverd,  aldus zegslieden uit die tijd, uit documenten van de Kommandantur van Le Touquet. Ik kan nu al bevestigen dat de brief uit de vrijgegeven archieven inderdaad geen handtekening draagt. Daarom kon het tijdens het proces uiteindelijk niet als bewijs worden weerhouden. Deze tekst kan evengoed zijn geschreven om Gantois in diskrediet te brengen. Tot nader orde blijft het een vervalsing. Het bewijst vooral dat het proces werd gemanipuleerd.

Over nieuwe pistes voor de historici

-Zoals al vermeld blijkt uit het dossier dat verschillende collaborerende figuren probeerden het VVF in te palmen om een meer radicale koers te varen. Ook in Frankrijk bestond de collaboratie uit strekkingen die elkaar het licht niet altijd gunden. De verwijdering van zwaar collaborerende figuren uit het VVF legt nog meer ontlastende gegevens bloot. Dit bevestigt dat Gantois, al had hij contacten met de Duitsers, steeds trouw bleef aan zijn Heel-Nederlandse idealen en niet zo maar huilde met de wolven.

-Ik denk dat nieuw onderzoek moet worden verricht rond een figuur uit de zware collaboratie zoals Dr. Quesnoy, die door Jean-Marie Gantois uit het VVF werd verwijderd. Hij behoorde tot de krachten die radicaliseerden en op een bepaald moment tegen Gantois ageerden. Het proces tegen Quesnoy werd in Dowaai gevoerd, los van het proces tegen het VVF. Hij werd ter dood veroordeeld en ook  geëxecuteerd.

Ook de rol van André Cauvin, directeur van het succesvolle weekblad La Vie du Nord, waaraan verschillende leden uit het VVF onder schuilnamen  hun medewerking verleenden, is evenmin  onderzocht. De voortvluchtige Cauvin werd na de oorlog bij verstek ter dood veroordeeld. Hij kon later zijn situatie zonder schade laten regulariseren. Wellicht golden zijn regelmatige aanvallen tegen het Vichy régime tijdens de oorlog als verzachtende omstandigheden. Vreemd is dat hij later -alive and kicking – mild werd veroordeeld in een proces van de militaire rechtbank van Metz.

-Tenslotte nog een merkwaardige vaststelling: uit de archieven blijkt dat de Franse veiligheidsdiensten een vreemde definitie hadden van wat staatsgevaarlijke documenten konden zijn. Tijdens huiszoekingen bij de moeder van Gantois voor het begin van de oorlog werden alleen Nederlandstalige  boeken en documentatie meegenomen. Deze werden trouwens nooit teruggegeven. Ze werden door de juridische diensten in brand gestoken bij de inval van de Duitsers op Duinkerke. Het meest radicale tijdschrift van het VVF was volgens brieven van de Franse autoriteiten niet Le Lion de Flandre maar de brave Torrewachter die spreuken van Tisje Tasje en onschuldige verhalen bracht. Reden: het blad was integraal in het Nederlands opgesteld. Het gebruik van een ‘vreemde’ taal op Franse bodem was voor Frankrijk voldoende om een tekst, een boek of een blad of en boek als staatsgevaarlijk te beschouwen.

Een topmagistraat schrijft naar de Franse president

De meeste historici die de geschiedenis van Jean-Marie Gantois en het VVF hebben onderzocht verzwijgen dit opmerkelijk verhaal. Het geeft een idee hoe het politiek correct establishment de dossiers naar hun hand zetten. Het is nochtans niet alledaags dat een gereputeerd topmagistraat, gewezen voorzitter van de Rijselse rechtbank, zijn nek uitsteekt om de onschuld van  veroordeelden te bepleiten. Deze moedige magistraat die ten gunste van Jean-Marie Gantois en zijn VVF tussenkwam heette Paul Foucart. Hij bleek een regionalist en zelfs een federalist te zijn, aldus nagelaten geschriften. Zijn brief aan de Franse president, geschreven na de uitspraak, werd pas na zijn overlijden in 1955 publiek gemaakt. Ook dit verdient verder onderzoek.

Bij wijze van voorlopige conclusie

Er is eerst heel wat werk te verrichten om alle vrijgekomen documenten verder te onderzoeken en alles op een rij te zetten. Ongetwijfeld is dit dankbaar materiaal voor een andere kijk op Jean-Marie Gantois en zijn Vlaams Verbond van Frankrijk.

11.06.2023

De eer van Frans-Vlaanderen

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/recensies/de-eer-van-frans-vlaanderen/

Een nieuw boek over de leider van de Vlaamse beweging in Frankrijk, Jean-Marie Gantois, noopt tot een gesprek over biografie én gebiografeerde. Frans-Vlaming Wido Bourel laat zijn licht schijnen over de nieuwe biografie.

Jean-Marie Gantois, dat is toch dezelfde als l’abbé Gantois?

‘Jazeker, hij werd priester gewijd in 1931 en studeerde letteren en wijsbegeerte aan de Katholieke Universiteit van Rijsel. Hij was toen al voor de Franse autoriteiten, de kerkelijke en de politieke, geen onbeschreven blad. In 1924, op zijn 20ste, trok hij al de aandacht als medestichter en eerste voorzitter van het Vlaamsch Verbond van Frankrijk (VVF), waarvan hij de bezieler bleef tot in 1944. Hij was ook van 1929 tot 1944 hoofdredacteur van zowel De Torrewachter als van Le Lion de Flandre. Deze twee bladen en het VVF waren de motor van de Vlaamse beweging in Frans-Vlaanderen. Met Gantois aan het stuur.’

Wat brengt ons het boek van Eric Vanneufville? Wie is die auteur?

‘Eric Vanneufville (°1950) is een zeer verdienstelijke Frans-Vlaamse historicus met een twintigtal werken op zijn naam die allemaal betrekking hebben op Vlaanderen en het Nederlands. Zijn bekendste is Histoire de Flandre. Le point de vue flamand, uit 2016, dat al aan zijn derde uitgave toe is.[1] Ik bewonder het historische werk van Eric Vanneufville, maar in alle vriendschap moet ik toegeven dat zijn benadering van Gantois niet helemaal de mijne is.’

Tweede Wereldoorlog

Had Gantois een oorlogsverleden?

In het VVF vond men zowel Frans-Vlamingen die in het verzet stonden en andere die collaboreerden met de Duitsers

‘Uiteraard, aangezien hij in 1904 geboren is… Of hij heeft gecollaboreerd, bedoel je? In 1940, bij begin van de Tweede Wereldoorlog, werd het VVF door de Franse overheid verboden, gewoon omdat het ‘verdacht’ was. Gantois legde zich daar niet bij neer en bracht in 1941, tijdens de bezetting, het VVF weer op gang. Gantois beperkte deze activiteiten in Frans-Vlaanderen tot het culturele domein. Werven voor het Oostfront, zoals andere Vlaamse priesters werd aangewreven, was er bij Gantois nooit bij. In het VVF vond men zowel Frans-Vlamingen die in het verzet stonden en andere die collaboreerden met de Duitsers. Daarover mis ik bij Vanneufville nuances en aanvullende informatie.’

Werd Gantois na de oorlog veroordeeld?

tot vijf jaar cel veroordeeld, niet wegens collaboratie, maar wegens… separatisme

‘Hij werd aangehouden samen met andere leidende figuren van het VVF. Na een onwaarschijnlijk leugenachtige en hysterische perscampagne tegen Gantois eiste de aanklager op zijn proces niet minder dan de doodstraf. Uiteindelijk werd hij tot vijf jaar cel veroordeeld, niet wegens collaboratie, maar wegens… separatisme. Al in 1948 kwam hij weer vrij en in 1952 kreeg Gantois zelfs amnestie.

Hierover had Vanneufville nieuwe elementen kunnen aanbrengen. Bijvoorbeeld over de interventies van Gantois bij de Duitse autoriteiten om Frans-Vlamingen te redden van vervolging of deportatie, over de tegenstand die Gantois ondervond van Duitse officieren en over andere Duitse gezagdragers die hem tegemoetkomend behandelden en banden bleken te hebben met de verzetsbeweging in Duitsland zelf. Iedereen die een beetje te goeder trouw was, wist dat Gantois geen nazi was. Dat onderstreept ook Vanneufville.’

Heel-Nederland

Nu was Gantois geen gewone ‘taalstrijder’, maar een overtuigde Heel-Nederlander, niet?

‘Zeer zeker. Dat wordt verwoord door zijn vroeger zeer bekende versregels:

 Ik ben geen Frans-Vlaming.

Ik ben geen Zuid-Vlaming.

Ik ben geen Groot-Nederlander.

Ik ben Nederlander.’

Hoe stond de kerkelijke overheid tegenover Gantois en zijn Vlaamse activiteiten?

‘Daarover had Vanneufville duidelijker mogen zijn. Op vele plaatsen, tot in de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging toe, leest men dat Gantois in 1940 uit zijn ambt werd ontzet. Dat is gewoon onwaar! In samenspraak met de aartsbisschop van Rijsel, de latere kardinaal Achille Liénart (1884-1973), nam Gantois in 1940 officieel ‘verlof’ uit zijn functie van vicaris. Liénart, zelf ook een Frans-Vlaming, was een sociaalvoelend man, bijgenaamd de rode kardinaal, die het op menselijk vlak goed kon vinden met Gantois, volgens hem ‘een goede priester’. Op diens proces liet hij zelfs een brief voorlezen, waarin hij een ethische evaluatie van Gantois presenteerde en de onwaarheden verspreid door de pers formeel tegensprak. Zo werd Gantois daarna nog studentenpastoor in Rijsel.’

Was Gantois daarna nog actief in de Vlaamse Beweging?

Zelfs in Nederland besloot men alle bezwaren tegen Gantois te laten varen

‘Zeer zeker. Hij stichtte de Vlaamse Vrienden in Frankrijk (met het bekende acroniem VVF…) in 1958 en leidde ook het tijdschrift Notre Flandre. Zelfs in Nederland besloot men alle bezwaren tegen Gantois te laten varen. Vergeet niet dat Gantois in 1925 al lid was van het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV) als vertegenwoordiger van Frans-Vlaanderen. In 1962 werd hem het lidmaatschap aangeboden van de eerbiedwaardige Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in Leiden, opgericht anno 1766.

Jean-Marie Gantois zou niet lang meer leven. Op 28 mei 1968, tijdens de woelige dagen van mei ‘68, vond men zijn ontzielde lichaam in de rivier de Aa, in zijn geboortedorp Waten. Zijn overlijden is nooit opgehelderd.’

Wat is je conclusie over het boek van Eric Vanneufville?

een onvermoeibare strijder tegen het Franse jakobinisme

‘Laat me eerst nog zegen dat het lange slotkapittel van dit boek veel goedmaakt. Het is geschreven door de uitgever van het werk, Yoran, die trots tekent als ‘uitgever en Bretoens nationalist’. Hij stelt Gantois correct voor als een onvermoeibare strijder tegen het Franse jakobinisme, een oorlogszuchtig staatsnationalisme waaronder heel Europa heeft geleden.

Eric Vanneufville heeft zeker de verdienste opnieuw een aantal stukken van het boeiende, Vlaamse leven van Gantois te voorschijn te hebben gehaald. De definitieve biografie van Jean-Marie Gantois moet echter nog worden geschreven. De eer van Frans-Vlaanderen moet worden gered.’

_____

[1] Eric Vanneufville, Histoire de Flandre. Le point de vue flamand, Yoran Embanner, F-29170 Fouesnant. Derde uitgave, 2016, 432 blz., € 12,-

15.02.2020