De Bourgondische vuurslag

Metsel- en symbolische tekens zijn veelvuldig aanwezig  op allerlei gebouwen in de  Nederlanden.

In het Frans-Vlaamse Kaaster heeft een, in  deze uitvoering, zeldzaam teken  (zie figuur 1) op de aloude kapel  van de Drie Maagden me lang geïntrigeerd. Het gaat om een motief in baksteen, op het eerste zicht  in de vorm van de letter V op een soort sokkel. Het is gemetseld in een buitenmuur van het middengedeelte van de kapel, gebouwd in de 15^de eeuw . Het staat boven  een vroegere deuropening, nu dichtgemetseld,  waarvan  plaats en omvang nog duidelijk zichtbaar zijn.

Het is de betreurde Frans-Vlaanderen vriend en bekende heemkundige Antoon Lowyck die me er ooit op attent maakte dat het hier gaat om een Bourgondische vuurslag.

Een vuurslag was een ijzeren staafje voorzien van een dubbel gat waarin men twee vingers stak om het vast te houden. Met dit metalen instrumentje (zie figuur 2) werd  op een vuursteen geslagen om vonken te veroorzaken en zo vuur te doen opvlammen in mos, gedroogd hout, linnen of ander licht ontvlambaar materiaal, tondel of tonder genoemd.

De vuurslag, alsook het Andries- of maalkruis (in de vorm van de letter X), werden de symbolen van Bourgondië. Het gebruik van bakstenen maakt  de weergave van een vuurslag rechtlijnig en hoekig.  Maar het kan ook in andere uitvoeringen  heel sierlijk gekruld zijn zoals  de keten van de Orde van het Gulden Vlies waarvan de schakels evenveel vuurslagen afbeelden.

Symbolen van Bourgondië en van de Nederlanden

Het merkwaardig metselteken op de kapel van Kaaster combineert misschien de twee Bourgondische symbolen. Het Andrieskruis is niet goed afgewerkt maar toch met en beetje verbeelding perfect te reconstrueren. Horizontaal op het Andrieskruis is de vuurslag aangebracht. Sommige bronnen merken op dat dit motief op een liggende B lijkt, de B van Bourgondië dus.

O.m.  op de muren van het kasteel van Rumbeke in West-Vlaanderen kan men het maal- of Andrieskruis alsook de  vuurslag  ook samen zien maar dan wel naast elkaar, als twee afzonderlijke tekens. En op de muur van de kerk van Dessel in de Antwerpse Kempen kan men een Bourgondische vuurslag zien die gelijkt op het metselteken van de kapel van Kaaster.

In de 15^de eeuw was het aanbrengen van de vuurslag een teken van verbondenheid met Bourgondië en van politieke eenheid van de Nederlanden. In zijn boek Metseltekens in West-Vlaanderen en Noord-Frankrijk citeert  de auteur Geert Hoornaert de historicus Henri Pirenne als volgt:  “Il (= de vuurslag) a servi d’emblème national aux provinces belges (‘Belgische’ in de zin van Nederlandse provincies)… qu’il  en  a été si longtemps de leur unité politique”.

Het maalkruis en het Sint-Andrieskruis zijn in hun verschillende varianten een symbool van feodale macht. Ze vinden betekenis en oorsprong in het ‘maalrecht’; Wie het recht had om een molen te bezitten of om te malen gebruikte als symbool de ‘rijn’, een, meestal uit vier takken bestaande ijzer dat door de molenas werd aangedreven en de bovenste molensteen deed ronddraaien.

03.11.2013

Over de taal van Bernadeta en van de maagd Maria

Tot in de jaren ’60 was een Lourdesbedevaart een van de weinige reisbestemmingen voor een modale Frans-Vlaamse familie. Zelf ben ik voor mijn 15 jaar wel vijf keer in Lourdes geweest. Om beurten met mijn ouders, grootouders, tante. Ik beschouw me dus, tegen wil en dank, als een ervaringsdeskundige.

Het verhaal  van Lourdes is overbekend. We schrijven over een bescheiden dorpje  in de Franse Pyreneeën in de 19de  eeuw. Het meisje Bernadette Soubirous werd er in 1844 geboren. Arm en amper veertien jaar oud zou ze in 1858 een eerste keer de heilige Maria in een grot hebben zien verschijnen. Achttien visioenen en een paar decennia later is het bedevaartoord Lourdes tot de grootste hotelconcentratie van Frankrijk geworden, op Parijs na, met miljoenen bezoekers per jaar.

“Ze spreekt de streektaal”

Van een zaak was ik me tijdens mijn Lourdesuitstappen niet bewust:  Bernadette sprak geen Frans maar Bigourdan, een streektaal gesproken in Gascogne en behorend tot het Occitaans taalgroep. Ze heette trouwens officieel niet “Bernadette” maar Bernadeta. 

Voor wie er aan zou twijfelen heeft Bernadeta, in een door de Kerk officieel geacteerde verklaring, er zich als volgt over verheugd : Qu’em parlo en patouès et quem dits bous. Het visioen “spreekt de streektaal en zegt U tegen mij”. Het visioen sprak dus nooit de beroemde woorden “Je suis l’Immaculée Conception” (“Ik ben de Onbevlekte Ontvangenis”) in het Frans maar wel Que soy era Immaculada Councecptiou, aldus Bernadeta. Terloops: deze uitspraak kwam als gegoten voor paus Pius IX, die vier jaar voordien het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis had afgekondigd…

Had de verschijning Frans gesproken, dan zou Bernadeta  ze niet hebben kunnen verstaan. Vergeet niet, om dit verhaal in de tijd te plaatsen, dat rond 1850 in Frankrijk zes miljoen mensen (dat is één op zes) geen Frans kenden en evenveel het amper konden spreken.

Uo petito damisèla

Het heel verhaal  van de visioenen van Bernadeta berust dus op vertalingen van vertegenwoordigers van de plaatselijke katholieke Kerk van het Bigourdan naar het Frans. Met soms vervelende vergissingen tot gevolg. In de grot van Massabielle, wat “oude rots” betekent, beschreef Bernadeta het visioen van de verschijning van Maria letterlijk als uo pétito damisèla. Nu staan in de steek damisélas, naar het schijnt, voor “kleine bosnimfen”. De publicaties van toen maakten nogal snel van damisèla een “dame”. Beeldhouwers en schilders deden er  verder alles aan om de verschijning als een volwassene vrouw voor te stellen. Naar verluid tot grote ergernis van de kleine Bernadeta  die haar damiséla hardnekkig bleef beschrijven als een meisje nog kleiner dan zijzelf (toen 1,40 m). 

De Engelse auteur Graham Robb bevestigt in zijn magistraal boek De ontdekking van Frankrijk: “Voor Bernadette en de mensen in de buurt had Damisèla een speciale betekenis. Damoiselles waren bosnimfen die zich in het wit kleedden en verdwenen als men te dicht bij hen kwam. Er groeide bloemen aan hun voeten. Ze konden plotselinge windvlagen teweegbrengen en die net zo snel doen afnemen. Ze leefden in grotten en spelonken en werden in verband gebracht  met bronnen en stromend water. Het was algemeen bekend dat ze aan de kant van de armen stonden en behoorlijk gewelddadig konden worden als er onrecht geschiedde”.

Ook de grotten van Bétharram, in de buurt, kenden al veel vroeger een heidense cultus van een gelijkaardige damisèla die later overging in een Mariaverering.

Als ik ooit nog eens in de Gascogne (Gascunha) passeer,  ga ik bloemen neerleggen in een van de grotten waar, volgens aloude traditie, kleine bosnymfen, de échte Petito Damisèlas, verschijnen. Komt er dan plotse wind op ? Of zal ik  hun stem kunnen horen? Hoe zegt men weer “bedankt voor die bloemen” in het Bigourdan?

03.11.2013

“Den nieuwen dyck tegen de Franschen”

Den nieuwen dyck tegen de Franschen is de naam van een belangrijk Vlaams grensverdedigingswerk  dat bijna 1.000 jaar geleden werd aangelegd  om aanvallen vanuit  het  zuiden tegen te houden. Het lag in het huidige Frans-Vlaanderen,  op de plaats waar het huidig  kanaal van Neuffossé loopt (Neuffossé  = letterlijk nieuwe gracht of ‘dyck’. Een dyck is een gracht in het West-Vlaams ).

Op de zuidelijke grens van het graafschap Vlaanderen fungeerden de  rivieren Leie en Aa, naar middeleeuwse normen, als een natuurlijke hindernis tegen mogelijke aanvallen.

Maar tussen beide rivieren bestond een moeilijk verdedigbare open ruimte, zeg maar een zwakke plek van ongeveer vijftien kilometer,  waarlangs de vijand  makkelijk kon doordringen.  Den nieuwen dyck werd  oorspronkelijk  als een verdedigingsgracht met schans gegraven tussen Sint-Omaars, aan  de Aa, en Ariën-aan-de-Leie .

Het was in de tijd (1047) dat Vlaanderen onder Boudewijn V veel last ondervond van aanvallen van de  legers van de Duitse keizer Hendrik III. De Brugse historiscus Kervyn de Lettenhove (1817-1891)  vertelt dat degenen die de verdedigingslinie moesten verzorgen de negen mijlen lange verschansing (gracht met palissaden) klaar kregen in drie dagen en drie nachten . Kervyn de Lettenhove schreef dit  in  z’n boek La Flandre Féodale (1) wel in het Frans maar hield wel van Vlaanderen z’n vaderland.

Dat  hiervoor soldaten   “in 24 werven die naar elkaar toe werkten” werden ingezet  zal wel kloppen maar  wordt  niet in dit boek vermeld. Ik blijf dus zoeken naar de bron van deze informatie die ik op  internet vond (zie  “Canal de Neuffossé” op Wikipedia).

Hendrik III was verrast over de macht van Vlaanderen  en trok zich terug.  Boudewijn V achtervolgde hem tot aan de Rijn. De aanvallen kwamen  later  voornamelijk vanuit het zuiden  en waren Franse  aanvallen . Daarom kreeg  deze dijk, op een kaart van het bisdom Ieper in 1640 door Joan Blaeu gemaakt voor  Sanderus’ Flandria Illustrata en later apart uitgegeven, haar welverdiende  naam  nl. den nieuwen dyck tegen de Franschen. 

Het is Boudewijn V van Rijsel (1035-1067), graaf van Vlaanderen, die  de  beslissing  nam om den nieuwen dyck te graven. Het was voor zijn tijd een zeer omvangrijk werk . Sanderus meldt in zijn Verheerlijkt Vlaandre dat de definitieve  aanleg    ervan drie  jaar duurde en in 1053 werd voltooid . Het ging nu  om een brede verdedigingsgracht. De uitgegraven grond werd aan Vlaamse kant opgeworpen om een hoge wal te bouwen,  den dam genoemd, als bijkomende  zware hindernis tegen oprukkende vijandige legers.

Een belangrijk militair verdedigingswerk

Hoe dan ook den nieuwen dyck werd in drie jaar tijd uitgebreid tot een heus militair verdedigingswerk met gracht en dam . Het werd nog versterkt met kleine forten, in de streek blok(h)usen  genoemd.  Er was maar één doorgang  voorzien, de Haeskensbrugge, ongeveer in het midden, ter hoogte van het achterliggende dorp Ruischeure (Renescure)

Op dezelfde kaart van Joan Blaeu zijn vier van die blok(h)usen zichtbaar en   men merkt ook een opening die de plaats van de Haeskensbrug moet voorstellen. Een beetje verder stond dan in Ruyschuere  een kasteel dat ooit eigendom was van Filips van den Clyte  (Philippe de Comines) en dat, aldus Sanderus, als het ware “de wacht optrok tegen Frankrijk”.

Aan beide zijden van den nieuwen dyck dienden de twee steden Ariën-aan-de Leie  en Sint-Omaars als sterke militaire bastions,  als aansluiting  tussen den nieuwen dyck  en resp. de  Leie en de Aa. De twee steden  waren reeds  in de negende eeuw versterkt om de  invallen van de Noormannen tegen te houden?. Maar met de bouw van den nieuwen dijk werden de verdedigingswerken in beide steden  door graaf Boudewijn V, en wellicht ook later door zijn opvolgers, nog aanzienlijk uitgebreid. De stadswallen van Sint-Omaars werden in  1050, samen met de start van de werkzaamheden  voor  den nieuwen dyck, eveneens van een verdedigingsgracht voorzien.

Het is ook mede hierdoor dat Sint-Omaars  door de eeuwen heen een  garnizoensstad is geweest. De garnizoen van Sint-Omaars voorzag  den nieuwen dyck van de nodige manschappen.

Men kan  de functie van den nieuwen dyck  in een zekere zin vergelijken  met die van  de Danevirke, een ander verdedigingswerk dat in de negende eeuw door de Denen  in Zuid-Jutland werd gebouwd om zich tegen Duitse aanvallen te verdedigen.  De Danevirke, oorspronkelijk dertig kilometerlang en twee meter hoog, kan u gedeeltelijk nog steeds zien en  die is beslist  een wandeling waard. Het bevindt zich vandaag op Duits grondgebied, nl. in Sleeswijk-Holstein, zeg maar op de historische grens tussen Denemarken en Duitsland.

Van daar kwam de vijand

In de 17^de eeuw zou Vauban nog een poging  doen om den nieuwen dyck militair te versterken. De werkzaamheden zouden nog  bijna een eeuw duren. Uiteindelijk moest den nieuwen dyck plaats maken voor een heus kanaal, het canal de Neuffossé. Het sloot aan op een waternetwerk om Duinkerke uit  zijn geografische  isolatie  trachten te halen en beter te verbinden met de steden Sint-Omaars, Bethun en Rijsel. Merkwaardig is dat men tijdens het uitbreiden van het kanaal op talrijke prehistorische vondsten botste, o.m. van een mammoet.

In tegenstelling tot de Jutlandse Danevirke  is vandaag niets meer te zien van de oorspronkelijke verdedigingsgrachten, schansen en forten van den nieuwen dyck tegen de Fransen. Als je in de buurt bent, loop dan eens langs het canal de Neuffossé,  trieste, vergane  glorie  van de 19^de eeuwse industriële revolutie.  Kijk dan naar de overkant: van daar kwam ooit  de vijand. Een vijand die vandaag  de dag zijn troep nog altijd niet kan opruimen als je  ziet en ruikt hoe vies en vuil het water is.

Over  den nieuwen dyck merkt Edward De Maesschalk tenslotte nog  in zijn boek “De Graven van Vlaanderen”op  dat deze  ‘de scheiding tussen Vlaanderen en Artesië werd, en op den duur ook een taalgrens tussen het Dietse noorden en het Picardische zuiden’. Maar dat is pas in de 20^e eeuw en lange eeuwen is Vlaams Artesië grotendeels Nederlandstalig geweest.

¹Kervyn de Lettenhove,  La Flandre Féodale. Depuis les origines jusqu’aux dernières croisades.  Uitgeverij Beyaert-Storie, Brugge, 1883.

03.11.2013

Dagklapper – september

01.09.2013

Louis Dieswiet

Toen de Franse koning Lodewijk XVIII in 1814 moest vluchten voor de terugkeer van Napoleon vestigde hij zich in Gent. Hij woonde er in de Veldstraat in het hotel van graaf d’Hane-Steenhuyse. Daar wachtte hij de uitslag van de slag van Waterloo af om huiswaarts te kunnen keren. Na de val van Napoleon zal koning Lodewijk XVIII nog 9 jaar over Frankrijk regeren. Hij overleed in 1824.

Over zijn verblijf in Gent laat ik de schrijver Guido Lauwaert verder aan het woord: “Louis XVIII heeft honderd dagen in Gent gewoond. Hij was niet dik maar héél dik. Bezoekers konden langs de eetzaal passeren – mits betaling – en een blik werpen op de etende vorst. Die door het optillen van zijn mes en vork verschrikkelijk zweette. Een lakei stond erbij en dopte het zweet. Een spotnaam hadden de Gentenaars gewoontegetrouw gauw gevonden: Louis Dieswiet”.

Dix-huit = die zwièt.

10.06.2013

Het Frankrijk van een Britse schrijver en van een revolutionaire priester

Om Frankrijk opnieuw te leren ontdekken moet u beslist het boek van de Britse Frankrijkkenner Graham Robb The discovery of France lezen. Dit boek werd gelukkig ook in het Nederlands vertaald onder de titel De ontdekking van Frankrijk (1).

Graham Robb heeft het over een  ander, verrassend Frankrijk met vele culturen, talen en dialecten. Hij citeert uitvoerig  abbé  Grégoire, een vooraanstaande revolutionair,  tevens priester, jawel.  De uit Lotharingen afkomstige  Henri-Baptiste Grégoire  (1750-1831) was dé man die het Frans als taal van de Franse Revolutie  en van “de vrijheid“ wilde verplichten. Niet minder dan alle “vreemde” talen en dialecten moesten, volgens hem, uit het Franse grondgebied verdwijnen. En, als het enigszins kon, zou men het Frans als universele taal ook buiten de Franse staatsgrenzen opleggen.

Grégoire bereidde zijn werk grondig voor. Hij richtte zich tussen 1790 en 1792 tot Franse burgemeesters, gedeputeerden, magistraten, geestelijken en plaatselijke aanhangers van de Revolutie met een uitvoerige vragenlijst. Hij ontving 43 antwoorden waarvan enkele uit de Franse Nederlanden (2). Over de enquête van Grégoire schrijft Graham Robb nog verder het volgende:

“Het onderzoek van de abbé was een openbaring. Volgens zijn schatting kenden meer dan zes miljoen Franse staatsburgers de nationale taal in het geheel niet. Nog eens zes miljoen konden er nauwelijks een gesprek in voeren (…)”.

In Frankrijk spreekt men, in de tijd van de Franse Revolutie, Frans in amper 15 departementen van de 83 die het land op dat moment telt.

Het onderzoek van priester Grégoire zal op 16 prairial van het jaar II (4 juni 1794) leiden, tot een verslag met de veelzeggende titel: Rapport sur la nécessité et les moyens d’anéantir les patois et d’universaliser la langue française. Grégoire wilde dus met zijn studiewerk niet meer de talen die op het Franse grondgebied worden gesproken inventariseren en bestuderen maar ‘anéantir‘. Vernietigen dus!

In zijn beruchte Rapport somt Grégoire dertig streektalen op die in het land worden gesproken. Een indrukwekkende lijst die ik hier lettterlijk overneem:

“le bas-breton, le normand, le picard, le rouchi ou wallon, le flamand, le champenois, le messin, le lorrain, le franc-comtois, le bourguignon, le bressan, le dauphinois, l’auvergnat, le poitevin, le limousin, le provençal, le languedocien, le velayen, le catalan, le béarnais, le basque, le rouergat et le gascon ». En hij voegt het Italiaans gesproken in Corsica, en het Duits uit de Elzas, er nog aan toe. Ook deze zijn volgens hem geen “talen” maar “patois”.

Laat ons deze lijst eens nader bekijken, de genoemde (streek)talen vertalen waar het kan en in ieder geval geografisch situeren:

• le bas-breton = het Bretoens, een Keltisch taal, gesproken in Bretagne;
• le normand = het Normandisch, een Noord-Frans dialect resp. een taal met Oudnoordse inslag, gesproken in Normandië en op de Kanaaleilanden Jersey, Guernsey enz.;
• le picard = het Picardisch, een Noord-Frans dialect, volgens sommige linguïsten een volwaardige, Romaanse taal, gesproken in Picardië, Artesië en een groot deel van Henegouwen, op Charleroi na;
• le rouchi ou wallon = de naam die men aan het Picardisch geeft in de streek van Valencijn (Valenciennes) aan de Schelde, in Frans-Vlaanderen. Waarom Grégoire dit gelijkstelt met het Waals is een raadsel, te meer omdat het Picardisch dichter bij het Frans staat dan bij het Waals.
• Le flamand = het Vlaams, zijnde het Nederlands; hier meer bepaald de variant die in Frans-Vlaanderen wordt gesproken.
• Le champenois = een Noord-Franse streektaal, gesproken in de Champagne, de Franse Ardennen en in en rondom één Waalse gemeente, Vresse-sur-Semois.
• Le messin = het Romaanse dialect gesproken in en rond Metz, de hoofdstad van Lotharingen.
• Le franc-comtois, een Oost-Franse streektaal, gesproken in de Franche-Comté, tegen Zwitserland aan.
• le bourguignon = is een uitgestorven Oost-Germaanse taal gesproken door de Bourgondiërs. Maar misschien bedoelde Grégoire gewoon het Franse dialect dat men in Bourgondië spreekt.
• Le bressan = een streektaal uit het gebied van Bresse, die behoort tot het grotere Francoprovençaalse of Arpitaanse taalgebied dat de Savoie en West-Zwitserland omvat.
• Le dauphinois = een dialect van het Occitaans dat wordt gesproken in het bergachtige Zuidoosten van Frankrijk, de oude provincie Dauphiné.
• L’auvergnat = een ander groot dialect van het Occitaans dat wordt gesproken in de Auvergne.
• le poitevin = een West-Franse streektaal, gesproken in de Poitou en de Vendée.
• Le limousin = nog een groot dialect van het Occitaans dat wordt gesproken in de streek van Limoges en een groot deel van de Périgord.
• Le provençal = het Provençaals, de tak van het Occitaans die wordt gesproken in het Zuidoosten van Frankrijk.
• Le languedocien = de tak van het Occitaans die wordt gesproken in langsheen de kust van de Middellandse Zee, tussen de Provence en de Pyreneeën.
• Le velayen = een Occitaans dialect, gesproken in de Velay, een streek van de Auvergne.
• Le catalan = het Catalaans, de taal van Catalonië, ook gesproken in de Roussillon, de streek rond de (nu Franse) stad Perpignan.
• Le béarnais = een Occitaans dialect, gesproken in de Béarn, in het Zuidoosten van Frankrijk en niet te onderscheiden van “la gascon”, zie verder.
• Le basque = het Baskisch, gesproken in Spaans en Frans Baskenland.
• Le rouergat = een dialect van het Occitaans, gesproken in de oude provincie Rouergue, die nagenoeg volledig overeenstemt met het huidige departement Aveyron.
• Le gascon = een Occitaans dialect, gesproken in Gascogne, in het Zuidoosten van Frankrijk.

De inventaris van Grégoire is zeer arbitrair en gooit volwaardige talen en plaatselijke dialecten op één hoop. Maar hij stelt vast, aldus nog steeds Graham Robb, dat “Frankrijk niet meer dan drie miljoen ‘zuiver’ Franssprekende telde (11 procent van de bevolking) en daaronder waren er velen die het niet correct konden schrijven. Het officiële taaleigen van de Franse Republiek was een minderheidstaal”.

Vertel vandaag een Fransman dat dit de situatie was in zijn land, zeg maar, 200 jaar geleden, en hij verklaart je voor gek.

En denk vooral niet dat dit totalitaire denken in Frankrijk vervlogen tijd is. Grégoire werd na zijn dood nog vereerd als een van de groten van Frankrijk en in het Panthéon bijgezet. En dit was niet in de tijd van zijn overlijden maar wel in …1989!

1)  De ontdekking van Frankrijk, Graham Robb, Uitgeverij Olympus, 2008.
2) De vragenlijst van Grégoire kan u  lezen in de laatste editie 2O12 van het jaarboek De Franse Nederlanden nr. 37 van Ons Erfdeel. En ook een van de antwoorden, zeg maar een verrassende lofzang op de Vlaamse taal, geschreven door de beëdigde Frans-Vlaamse priester Pieter Andries uit Sint-Winoksbergen, wordt in dit jaarboek gepubliceerd.

17.02.2013