‘Onze Bruegel’ bleek een echte

Noord-Franse familie dacht dat het kitsch was

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/onze-bruegel-bleek-een-echte/

Al voor de tweede keer in enkele maanden tijd is een werk van Bruegel ontdekt in Frankrijk. In oktober 2022 kwam opnieuw een Bruegel in privébezit boven water. Het bevond zich tussen de nalatenschap van een Noord-Franse familie die onbekend wil blijven.

Tussen kunst en kitsch

Je ziet ze wel eens opduiken in een tv-programma als Tussen kunst en kitsch. De eigenaars van een schilderij of voorwerp die denken een meesterwerk te bezitten en naar huis keren met een desillusie meer.

vrolijke bezitters van wat ze dachten kitsch te zijn, blijken plots eigenaar van een waardevol kunstwerk

Omgekeerd kan ook: vrolijke bezitters van wat ze dachten kitsch te zijn, blijken plots eigenaar van een waardevol kunstwerk. Dit overkwam de erfgenamen van een Noord-Franse familie. Meestal ontstaat pas zekerheid na onderzoek door deskundigen.

Malo de Lussac, een jonge schatter-veilingmeester van veilinghuis Daguerre, kreeg de opdracht om de volledige huisinboedel van een nalatenschap onder de loep te nemen. Oude meubelen, tapijten, zilverwerk, objecten, tekeningen, schilderijen, enzovoorts.

‘Onze Bruegel’

Een buitenmaats schilderij in de woonkamer, waarvan de erfgenamen dachten dat het waardevol was, bleek uiteindelijk niets waard te zijn. De aandacht van de schatter werd getrokken door een stofferig en vergeeld kunstwerk, half verborgen achter een deur in de tv-kamer. De familie noemde het ‘onze Bruegel’. Spottend bedoeld, want voor de waarde van het boerentafereel wou niemand wedden. Hoe en wanneer het daar was terechtgekomen wisten ze niet. Tussen 1900 en 1910 was de inschatting, op basis van oude foto’s.

Experten

Wat zag de Lussac, een kunsthistoricus van opleiding, in dit schilderij? Hij vertelde de pers dat de personages, de houdingen, de compositie, de thematiek en de technische vaardigheid van de schilder bij hem een belletje deden rinkelen. Hij was voldoende getriggerd om beroep te doen op een expertisekabinet in Parijs. Het kabinet bevestigde de inzichten van de veilingmeester. Uiteindelijk werd het werk naar Dr. Klaus Ertz gestuurd. Deze Duitse kunsthistoricus is een wereldautoriteit, gespecialiseerd in de werken van de kunstenaarsfamilie Bruegel.

Dr. Ertz kon de authenticiteit van het schilderij bevestigen. Geen twijfel meer: het was een werk van Bruegel de Jonge (1564-1636), oudste zoon van Pieter Bruegel de Oude.

De ontvanger

Het doek verkeert in uitstekende conditie, is niet getekend en werd geschilderd tussen 1615 en 1617. Het is bekend als De ontvanger van de tienden, in het Engels The payment of the tithes bonhams of The tithes collector. Het tafereel toont een in het zwart geklede advocaat en zijn klerk aan het werk. Ze ontvangen negen geïntimideerde boeren die hun klachten komen uiteenzetten. Volgens sommige kunsthistorici zou de scene een satire op de Spaanse Nederlanden inhouden.

Bruegel de Jonge

Dit werk is een kopie van een origineel werk van Bruegel de Jonge waarvan er vele bestaan. Wat het bijna uniek maakt is het formaat, ongeveer een op twee meter. Dat is, op een na, groter dan de overige nog bestaande exemplaren. De grootte van het werk maakt allerlei subtiele details zichtbaarder.

Men moet zich voorstellen dat de werkplaats van Bruegel de Jonge in Antwerpen op volle toeren draaide. De rijke adel en burgerij wilden zo een Bruegel graag in huis hebben. Dat verklaart de vraag naar en het succes van de vele kopieën.

De waarde van het doek wordt geschat tussen 600.000 en 800.000 euro. Voor de geïnteresseerden: het wordt bij Hotel Drouot in Parijs per opbod verkocht op 27 en 28 maart van dit jaar.

Vlaamse kunst in Frankrijk

Zoals reeds vermeld is De ontvanger van de tienden het tweede Bruegel-schilderij dat in Frankrijk opduikt in enkele maanden tijd. In mei van vorig jaar vond men een onbekend exemplaar van het werk Winterlandschap met vogelknip van Jan II Bruegel in een appartement in Dijon. Het werk, op hout geschilderd, werd inmiddels verkocht voor 600.000 euro.

Ware plundertochten

Opvallend is dat nogal wat Vlaamse kunst in Frankrijk circuleert. De Fransen hebben steeds veel interesse getoond voor de Vlaamse schilderkunst. Wij kennen de voorkeuren van de Franse Revolutionairen en van Napoleon voor onder meer de Vlaamse barokschilders. In het begin van de negentiende eeuw werd in het spoor van de Franse troepen, met voorbedachten rade, ware plundertochten georganiseerd.

Maar een zestig- tot zeventigtal Vlaamse meesterwerken van onder meer Rubens, Van Dyck, Jordaens, de Crayer zijn tot vandaag niet teruggegeven

Na de slag bij Fleurus (1794) werden panelen van het Lam Gods gestolen en met kar en paard naar Parijs gebracht. Gelukkig zijn ze terug van weggeweest. Maar een zestig- tot zeventigtal Vlaamse meesterwerken van onder meer Rubens, Van Dyck, Jordaens, de Crayer zijn tot vandaag niet teruggegeven. In Frankrijk gebruiken de musea voor deze werken een eufemisme, namelijk de uitdrukking ‘oeuvres mal acquises’. Zoiets als ‘fout verkregen’, dus. Versta het als ‘ordinaire diefstal’.

Dat voor de Vlaamse werken die in de Franse musea aanwezig zijn. Blijft nog de vraag op wat de Belgische en Vlaamse regeringen zitten te wachten om juridische procedures op te starten om deze werken te recupereren.

Privébezit

We hebben per definitie geen zicht op het privébezit, zoals de twee Bruegels. Laat staan hoe sommige van deze werken in handen van hun respectievelijke eigenaars zijn gekomen. Ik twijfel er niet aan dat de meeste op bonafide wijze zijn gekocht. Het zou evenwel interessant zijn een lijst op te stellen van alle hogere revolutionaire ambtenaren en officieren die in onze contreien hebben vertoeft. Zo kunnen we dan trachten het reilen en zeilen van hun nalatenschap en erfgenamen te reconstrueren. De kans is groot dat we zo nog meer ‘diefstallen’ van Vlaams kunstwerk zou kunnen traceren.

Getuigenis

Ik ben nooit vergeten wat de Frans-Vlaamse voorman Nicolas Bourgeois (1896-1982) me vertelde. In zijn studentenjaren, rond wereldoorlog I, had Nicolas toegang tot de Parijse salons. Hij ontmoette er rijke erfgenamen van voorname actoren in de kolonies en bij de bezetting van de buurlanden. Met eigen ogen zag hij, bij de toen bekende schrijver Pierre Louys, een deel van de schatten die diens grootvader, generaal Junot, uit zijn veldtochten had ‘meegenomen’. En in de paleizen van de Parijse beau monde, bij de Doumer, de Saraut, de Varenne en de Castellane, de rijke buit van hun plundertochten in Indochina, Afrika, maar ook in onze eigenste Zuidelijke Nederlanden. Ook daar, getuigde Nicolas, zag je, naast de gouden kandelaren uit Illyrië en de sfinxen en piramides uit Egypte, topwerken van de Vlaamse schilderkunst hangen.

13.03.2023

Gestolen Vlaamse kunst

Het Frans-Vlaamse stadje Kassel werd in 2018 tot dé lievelingsgemeente van de Fransen gekozen. Wellicht speelt de uitstekende reputatie van het Musée de Flandre aldaar een rol in deze keuze. Een museum als een venster op de Vlaamse schilderkunst in een streek nauw verbonden met Vlaanderen en de Nederlanden.

Wonderbaarlijke visvangst of ordinaire roof?

De laatste tentoonstelling was gewijd aan de Antwerpse barokke schilder Gaspar de Crayer. En in 2019 besteedt het museum uiteraard aandacht aan het Bruegeljaar.

Het bewonderen van De Crayers De wonderbaarlijke visvangst deed me mijmeren over de lotgevallen van kunstbezit. En over de door de Franse legers geroofde kunstwerken. Zoals De wonderbaarlijke visvangst, ooit eigendom van een parochiekerk in Oostende. Vandaag is dit schilderij te vinden in het Paleis voor Schone Kunsten in Rijsel.

Dieven met universele ambitie

Het was gewezen staatssecretaris Elke Schreurs die, twee jaar geleden, het dossier over roofkunst heropende. Ze vroeg het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) om een rapport. Ik citeer even uit dit document:

Een te eenzijdige benadering van deze transfers van erfgoed op het einde van de 18^de eeuw vanuit de invalshoek van kunstroven zou te beperkend zijn. Men vergeet dan immers hoezeer de toe-eigening van cultuurgoederen door de Franse natie in het teken stond van een universele ambitie van bevrijding en promotie van de kunst ter opvoeding van alle burgers. Deze democratische ambitie steunde op de opkomende notie dat erfgoed wordt bepaald door collectieve toe-eigening.

Georganiseerde diefstal heet dus plots transfers van erfgoed en collectieve toe-eigening. Ambtenaren en jakobijnen: dezelfde strijd!

Resitutie én gratis toegang

Een inventaris uit 1880 leert ons dat 271 kunstwerken door de Franse troepen werden geroofd. 90 werken kwamen terug. Van 74 gestolen schilderijen was de locatie in Frankrijk bekend. De overige werden vermist. De KIK reduceert dit nu tot 64 meesterwerken in Frans bezig, 6 in Mainz en 1 in Milaan. 19 stuks zijn blijkbaar verdwenen.

Na de slag bij Fleurus (1794) werden panelen van het Lam Gods gestolen en met kar en paard naar Parijs gebracht. Gelukkig pronken ze vandaag opnieuw in Gent. Maar werken van Rubens, Van Dyck en Jordaens hadden minder geluk. De Franse machthebbers hadden een duidelijke voorkeur voor barok…

Ik stel voor om de Franse staat nu voor de keuze te stellen. Óf deze schilderwerken komen terug naar hun rechtmatige eigenaars. Óf ze worden geschonken aan musea in Frans-Vlaanderen, zoals het Musée de Flandre in Kassel. En geef alle Vlamingen in afwachting daarvan gratis toegang tot musea waar gestolen Vlaamse kunst hangt!

Bron

In het tijdschrift Neerlandia publiceer ik regelmatig een column over Frans-Vlaanderen. Gestolen Vlaamse kunst is het onderwerp van mijn nieuwste column in het eerste nummer van  2019.

De volledige inhoudsopgave van deze Neerlandia is te vinden met deze link. Het tijdschrift Neerlandia kan ik mijn lezers van harte aanbevelen.

25.03.2019