“Flandre” de Wido Bourel: Des questions qui suscitent la curiosité

Lees dit artikel ook op Les Plats-Pays: https://www.les-plats-pays.com/article/flandre-de-wido-bourel-des-questions-qui-suscitent-la-curiosite

Wido Bourel s’intéresse à la Flandre et à la Flandre française en particulier. Il a déjà publié de nombreux articles et quelques ouvrages sur le sujet. Il récidive avec le livre Flandre: Des questions qui dérangent.

Élargissant la collection «Des questions qui dérangent», publiée chez le Breton Yoran Embranner, Wido Bourel nous délivre son point de vue sur une trentaine de sujets à débats ayant cours en Flandre française. Il s’agit davantage d’un avant-propos, d’une introduction, qui a pour objectif de susciter la curiosité autour des thématiques abordées. Celles-ci sont très diverses, et souvent racoleuses, allant de la politique à la symbolique en Flandre à des sujets de société, en passant par des questions de linguistique et des considérations géographiques. Une bonne partie des questions soulevées trouvent trop aisément leur réponse alors que d’autres, bien plus pertinentes, ne sont qu’injustement survolées. Cet ouvrage s’adresse donc aux curieux de Flandre et d’ailleurs, avides de pistes de réflexion pour parfaire leur compréhension l’esprit de la Flandre actuelle de part et d’autre de la «Schreve¹».

Qui pose les questions?

Wido Bourel a l’habitude des questions entourant notre Flandre. Il l’a déjà montré par le passé, ne serait-ce qu’en choisissant de poursuivre ses études à Anvers et Groningen, par fidélité à sa patrie et par attrait pour la langue néerlandaise. Plus récemment, il a publié l’ouvrage bilingue (français et néerlandais) Olla Vogala, revenant en 200 pages sur l’histoire du flamand, entre divers articles notamment parus sur les plats pays, dont un plaidoyer sur l’enseignement du néerlandais standard en France et un texte d’opinion alertant sur les conséquences de la reconnaissance du west-flamand en tant que langue régionale.

Wido Bourel sait donc de quoi il parle, notamment en ce qui concerne les questions de linguistique. C’est aussi un passionné d’Histoire, qui tient en basse estime le travail de l’ANVT², dont il se fait procureur de manière frontale dans le chapitre consacré à l’usage et l’enseignement du flamand ou du néerlandais en Flandre française, même si son opinion aussi est lisible en filigrane tout au long du livre. Cela permet au moins à Wido Bourel d’être franc et d’exposer un à un ses arguments, quand il ne répond pas directement à ceux de l’ANVT et ses supporteurs.

De quelles questions parle-t-on?

Le livre présente un large panel de questions, auxquelles l’auteur répond de façon plus ou moins personnelle. Il déroule ses questions dans un ordre thématique, commençant par la géographie. Les questions sont alors orientées de manière à laisser l’auteur présenter sa définition de la Flandre française, entre la Lys et l’Aa, se limitant en fait au Westhoek français. Les réponses aux questions historiques ne donnent pas de sensation de satiété, puisqu’on a l’impression que l’auteur s’efforce de contenir son propos dans une langue la plus synthétique et la plus pédagogique possible. Cela force à contrer sa faim par une lecture complémentaire. Bien qu’il y ait un risque de perdre en rigueur en survolant ainsi les sujets³, c’est en cela que le livre est une parfaite introduction aux problématiques qui traversent la Flandre française: il nous oblige à compléter sa lecture par d’autres, à aller de l’avant. Il est une belle porte d’entrée vers les questions relatives à la Flandre, et donne envie de creuser les sujets.

le livre est une parfaite introduction aux problématiques qui traversent la Flandre française: il nous oblige à compléter sa lecture par d’autres, à aller de l’avant

Les chapitres portant sur l’identité et la langue sont bien plus personnels pour Wido Bourel, eut égard au fait qu’il s’agit de ses sujets de prédilection. Le Caëstrois n’a pas hésité à (re)prendre les armes contre le controversé film Bienvenue chez les Ch’tis, au point où on se sentirait presque coupable de ressentir de la sympathie pour les Français (du Nord ou d’ailleurs) qui apprécient le film au premier degré. Les réponses qu’il apporte aux questions identitaires visent davantage à guider et inciter à la réflexion, par rapport aux 350 ans qui séparent la Flandre devenue française de la Flandre devenue belge.

La Flandre est-elle toujours une, bien qu’elle soit politiquement triple? La Flandre française est-elle devenue trop différente de la Flandre belge? Autant de questions qui trouvent des éléments de réponse dans ces quelques pages. Les pages consacrées aux questions identitaires sont indéniablement les plus profondes du livre, et elles auraient amplement mérité d’être allongées. Elles parleront particulièrement aux Flamands de France qui, comme moi, tentent de faire sens de l’héritage germanique légué par leurs parents et leurs ascendants avant eux, dans un monde devenu roman.

Enfin, les questions de société et de politique, et tout particulièrement les toutes dernières questions du livre, sont l’occasion pour Wido Bourel d’affirmer ses positions politiques concernant la Flandre française, mais aussi et surtout à propos de la Flandre belge. Il y aborde les questions de l’indépendance et de l’unité de la Flandre et de sa nation (ou ses nations, si l’on considère que la Flandre française est devenue trop française).

Qui ces questions dérangent-elles?

Tout au long du livre, Wido Bourel s’est montré provocateur, voire railleur (surtout quand il écrit à propos du film Bienvenue chez les Ch’tis). Ces railleries ont pour cible non pas la classe politique française, ni même des personnes identifiables, mais l’esprit français centralisateur lui-même. Tout le livre n’est qu’un serment politique en faveur d’une Flandre injustement assimilée, tout comme ont pu l’être (et le sont toujours) d’autres régions réputées françaises (Corse, Bretagne, Savoie, Alsace… qui ont par ailleurs toutes eu droit à leur entrée dans la collection «Des questions qui dérangent»), et il ne faut pas attendre de lire les dernières pages, les plus politisées, pour s’en rendre compte.

Wido Bourel, Flandre des questions qui dérangent, Yoran Embanner éditeur, 2022.

Notes:
¹Du nom donné à la frontière franco-belge le long du Westhoek.
²Akademie voor Nuuze Vlaemsche Taele ou Institut de la langue régionale flamande en français. L’ANVT promeut entre autres l’apprentissage du dialecte plutôt que du néerlandais standard en Flandre française.
³Perte en rigueur notamment considérant le peu de sources bibliographiques pour appuyer le propos sur l’abbé J.-M. Gantois lorsque Wido Bourel revient sur la parution en 2022 de L’abbé Gantois. L’histoire par Éric Vanneufville.

23.11.2022

Céline in Frans-Vlaanderen

Een omstreden schrijver met een geniale pen

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/celine-in-frans-vlaanderen/

In Frankrijk was het  de literaire ontdekking van het jaar 2021. Er doken meer dan 6.000 handgeschreven pagina’s van de controversiële auteur en enfant terrible Louis Ferdinand Céline op, deels, tot dan ongepubliceerde manuscripten. Guerre, het eerste boek uit die kubieke meter hoge berg paperassen en nota’s, verscheen in mei jl. De verkoop loopt als een trein, goed voor 150.000 verkochte exemplaren. Opvallend toch voor een verbrande en uitgesproken antisemitische en collaborerende auteur.  Een goudmijn voor uitgever Gallimard die onlangs  een tweede titel, Londres uitgaf. En er zullen nog publicaties volgen. Guerre is een, deels, autobiografische roman die zich in de Westhoek,  aan het front, in de buurt van Ieper afspeelt, vervolgens in een noodziekenhuis in Frans-Vlaanderen.

Gestolen door de weerstand

De manuscripten van Céline gingen verloren in 1944. Hij moest toen in allerijl vluchten voor de repressie. Céline en echtgenote verdwenen richting Duitsland, vervolgens naar Denemarken. ‘Ik liet mijn manuscripten boven op een kast staan’, vertelde hij later. Naar alle waarschijnlijkheid werden ze door de weerstanders die zijn appartement plunderden, gevonden en meegenomen. Weerstanders die zich gedroegen als ordinaire dieven in de euforie van de overwinning. Een van hen zou zelfs in het appartement van Céline gaan wonen. Tachtig jaar later, en veertig jaar na zijn dood, doken deze verloren gewaande manuscripten terug op. Afstammelingen van de betrokken weerstander wachtten tot de dood van de echtgenote van Céline om ze vrij te geven.

De echte oorlogsfeiten

Achter de roman Guerre schuilt het levensverhaal van de auteur bij de aanvang van wereldoorlog I. In 1912 engageerde de achttienjarige Louis-Ferdinand Destombes, de echte naam van Céline, zich in het Franse leger. Hij  promoveerde tot brigadier, vervolgens tot wachtmeester. In het begin van wereldoorlog I werd hij bevorderd tot onderofficier.  In de eerste weken van de oorlog geraakte hij met zijn eenheid betrokken bij de zware gevechten rond Ieper. Tijdens een gevaarlijke missie in de buurt van Poelkapelle werd hij door kogels en door de slag van een sabel  zwaar gewond aan de rechterarm.

Hij werd verschillende keren geopereerd, herstelde, maar zou zijn arm nooit meer volledig kunnen gebruiken. De oorlog was voor hem voorbij

Céline kreeg het Franse militaire ereteken en het oorlogskruis met zilveren ster. Niet dat  hij hiermee opschepte want het was zijn ding niet. Het hoorde bij de tragikomedie. Hij werd verschillende keren geopereerd, herstelde, maar zou zijn arm nooit meer volledig kunnen gebruiken. De oorlog was voor hem voorbij. Hij werd voor 75 % invalide verklaard en nam vervolgens dienst bij het Franse Consulaat in Londen.

De fictie

Dit zijn de ware oorlogsfeiten die de achtergrond van Guerre vormen.  Het boekje van 130 pagina’s, werd wellicht  in 1932 geschreven, toen al in de unieke, gesproken taal die van Céline een vernieuwer van de Franse literatuur maakt. Je moet van hem geen apologie van de oorlog verwachten, geen heldendom en ook geen heldendaden. Volgens Céline kon er niets goeds komen uit zoveel  menselijke gruwel en lafheid. Hij noemde de oorlog een vuiligheid, een slachting. Jaren later schreef hij nog:

‘Voor een arme drol in deze wereld bestaan er twee manieren om te creperen: of in de totale onverschilligheid van uw medemensen in vredestijd, of, eens de oorlog gekomen, in de moordende passie van dezelfde dwazen.’

Hazebroek

Eerst werd Céline achter het front, naar Duinkerke, gevoerd. Door de ernst van zijn blessures werd  hij vervolgens naar het Frans-Vlaamse  stadje Hazebroek overgebracht. In het boek heet de stad Peurdu-sur la-Lys. Merkwaardig want Hazebroek ligt helemaal niet aan de Leie. Het noodhospitaal nummer 6 waar hij verbleef, heette ook niet ‘Le virginal secours’ zoals in de fantasie van de auteur, maar  College Saint Jacques. Deze befaamde school bestaat nog steeds. Tijdens de eerste wereldoorlog deed ze dienst als noodpost van het Rode Kruis.

Oorlogszuchtig

Opvallend: ik lees in de geschiedenis van de school dat deze plaats reeds in 1912 door het Franse leger als noodhospitaal was voorzien. Want Frankrijk voorzag al jaren minutieus haar revanche voor de verloren oorlog van 1870-1871, tegen Duitsland. Men zou kost wat kost Elzas-Lotharingen terug bij Frankrijk krijgen, al moest heel Europa hiervoor bloeden. In het College Saint-Jacques, net als in alle Franse scholen van toen, werden de leerlingen voorbereid op de oorlog tegen de Duitse erfvijand. Ze leerden de eerste oefeningen en in de pas lopen op de speelplaats van de school. De lessen geschiedenis dienden om het één en ondeelbare vaderland op te hemelen.

De slaapzaal waar Céline lag bestaat vandaag nog, goed herkenbaar op de vergeelde postkaarten van toen en de foto’s van nu. Het  doet tegenwoordig dienst als bibliotheek en archief van het college. Celine  noemde de ruimte waar hij met 25 andere patiënten lag, ‘Saint Gonzef’, soldatentaal voor een zaal genoemd naar een of ander heiligenbeeld.

Céline zou een maand in Hazebroek verblijven. Eens terug op de been verkende hij de stad. In zijn boek vertelt hij over een mastodont van een stadhuis in empirestijl, compleet ongepast op de markt van een Vlaamse stad als Hazebroek. Het onding verving het oud stadhuis in elegante Vlaamse renaissance stijl dat in het midden van de markt stond, maar in 1801 door een brand  werd verwoest. Céline beschrijft de maandagse markt, de rijke Vlaamse  burgerhuizen en de cafés die soldaten regelmatig bezochtten. Veel is sinds die tijd rond de grote markt van Hazebroek niet veranderd. Hazebroek, beslist een bezoek waard, ook  om in de sfeer van het boek te komen.

Verpleegsters

Céline werd er even verliefd op een verpleegster. In het boek heet ze juffrouw Lespinasse, in het echte leven Alice David, een deftige dame van veertig jaar, dochter van de directeur van de lokale krant l’Indicateur des Flandres. Weekblad dat nog steeds bestaat. En hier schakelt Céline in zijn roman over naar wilde, seksuele soldatenfantasieën met verpleegsters die de patiënten goed verzorgen, en zelfs meer dan dat.

Grof en geniaal

Zelf  erken ik in Céline een groot schrijver. Al  ben ik geen fan van zijn grove taal en het onverteerbaar, rabiaat antisemitisme van zijn latere boeken. Ik erken wel de geniale pennentrek om de kleinheid van het menselijk bestaan te beschrijven. De romans van Céline beklijven door hun aanklacht tegen de zelfgenoegzaamheid, de arrogantie en de straffeloosheid van de machthebbers, of ze nu democraten, dictators of generaals zijn. Onlangs is het vervolg op Guerre verschenen, nu wel een kanjer van meer dan 500 pagina’s, met als titel Londres, de stad waar Céline terechtkwam na zijn gedwongen verblijf in Hazebroek.

20.11.2022

Een oorverdovende stilte heerst in de Kortrijkse bibliotheek de Franse Nederlanden

Een slapende cultuurschat bij de Kulak

Lees dit artikel ook op Doorbraak: https://doorbraak.be/een-oorverdovende-stilte-heerst-in-de-kortrijkse-bibliotheek-de-franse-nederlanden/

Ooit gehoord van de bibliotheek de Franse Nederlanden? Vijftig jaar geleden werd deze unieke bibliotheek plechtig ingehuldigd in Kortrijk. Het moest een belangrijk centrum en archief worden voor de studie van Frans-Vlaanderen en de Nederlanden in Frankrijk. Resultaat van een halve eeuw Vlaamse universitaire emancipatie: een oorverdovende stilte én een slapende cultuurschat bij de Kulak.

De oprichting

Het was een bonte waaier van  intellectueel West-Vlaanderen die, in oktober 1972, verzameling had geblazen in het groot auditorium van een splinternieuwe Kulak in Kortrijk. Aanleiding was de academische zitting voor de oprichting van de bibliotheek De Franse Nederlanden. Prominent volk was aanwezig. Bekende namen als de schrijver André Demedts, Luc Verbeke de bezieler van het Komitee voor Frans-Vlaanderen, Jozef Deleu van de stichting Ons Erfdeel, historicus Dr. Eric Defoort. En ook verschillende vertegenwoordigers van de stichting Zannekin, zonder wie dit boekenfonds nooit in Kortrijk was terechtgekomen.

De kern van dit boekenfonds berustte op de overname van de bibliotheek van wijlen Jean-Marie Gantois (1904-1968). De bekende Frans-Vlaamse voorman was midden het tumult van mei ‘68 plots overleden. Om het te zeggen met de woorden van Dr. Eric Defoort in De Standaard van 28 oktober 1969: het ging om een erfenis van ‘140 lopende meters waardevolle boeken’. Een unieke en zeer waardevolle verzameling boeken en documenten allerlei over de Nederlanden in Frankrijk.

De stichting Zannekin had zich altijd geïnteresseerd in de geschiedenis van en ingespannen voor deze gebieden van de Nederlanden die vandaag buiten Vlaanderen en Nederland vallen. Zannekin was testamentair aangeduid als de verwerver van de bibliotheek en het archief van Gantois. De vereniging wou dit boekenfonds een nuttige bestemming geven. Er werd gezocht naar een waardevolle overnemer en een wervelend project. De stad Ieper was even in de running, maar liet het op het laatste moment afweten. De Kulak bleek uiteindelijk warm te lopen om een heuse bibliotheek over de Franse Nederlanden in Kortrijk te vestigen.

Jean-Marie Gantois

Ik heb me steeds afgevraagd waarom dit project niet ‘Jean-Marie Gantoisbibliotheek’ werd genoemd, naar de naam van de oorspronkelijke eigenaar. Dat was enigszins te begrijpen, om het project open te trekken en om de Kulak te profileren als een open poort aan de grens met Frans-Vlaanderen. Maar deze keuze paste vooral niet in het politiek-correct denken van toen. Men zag de boeken van Gantois graag komen, maar zijn naam kon men missen als kiespijn. Historische figuren voor de eeuwigheid de grond inboren in plaats van hun beweegredenen en de tijdsgeest trachten te begrijpen, weet je wel.

Het dossier Gantois ging voorbij aan de vraag naar schuld en onschuld van één persoon of één vereniging. Men had parallel het proces van de wandaden van het jakobijnse Frankrijk moeten voeren, die tot de Frans-Vlaamse etnocide en linguicide had geleid. De handhaving van culturele activiteiten in oorlogstijd zou dan als gevolg worden beoordeeld en niet als oorzaak.

Eric Defoort

De eerste jaren van de Bibliotheek de Franse Nederlanden waren veel belovend. Ook Frans-Vlamingen vonden de weg naar Kortrijk. De toen nog jonge Dr. Eric Defoort zette, als toenmalige bibliothecaris van de Kulak, zijn brede schouders onder het project. De boeken werden geïnventariseerd, waar nodig gebonden. Er volgden allerlei publicaties over de briefwisseling en het archief van Jean-Marie Gantois. Vele artikels over alle mogelijke figuren uit de kringen van Gantois werden gepubliceerd. De meeste verschenen in de publicaties van Ons Erfdeel, vandaag De Lage Landen.

De soms eenzijdige Hineininterpreterung van Eric Defoort met betrekking tot de figuur Jean-Marie Gantois bleek uiteindelijk geen beletsel om vorm te geven aan het project dat groeide van een geërfd boekenfonds tot een heuse bibliotheek en documentatiecentrum de Franse Nederlanden.

De neergang

De bibliotheek de Franse Nederlanden maakte in het begin vele vorsers en studenten gelukkig. Eric Defoort werd in 1982 benoemd als hoogleraar geschiedenis en hoofdbibliothecaris aan de Katholieke Universiteit Brussel. Of dat het begin van de neergang van het project luidde is niet duidelijk. Maar na enkele jaren naarstige arbeid werd het geleidelijk aan stiller rond de bibliotheek.

Ik heb er zeer mijn twijfels over dat de bibliotheek de Franse Nederlanden nog als dusdanig naar voren wordt gebracht door de Kulak, en dat ze nog even druk geraadpleegd wordt als in de beginjaren. Dat het fonds nog wordt aangevuld met nieuwe publicaties, zoals het uitdrukkelijk de bedoeling was, blijkt ook niet uit mijn persoonlijke ervaring.

Voor enkele van mijn persoonlijke publicaties die ik ooit de bibliotheek kosteloos stuurde kreeg ik zelfs geen dankwoord. Wie de mensen van de bibliotheek-commissie zijn die vandaag over dat alles moeten waken, conform het overnamecontract, mag Joost weten. Wordt het niet stilaan tijd dat de Kulak uit haar slaap ontwaakt?

Klachten

De ervaring die verschillende mensen met de Bibliotheek de Franse Nederlanden hebben bevestigen mijn ervaring. Ik weet van een verzameling Zuid-Afrikaboeken, onder meer uit het bezit van de schrijvers André Demedts en Jan Deloof, geschonken aan de bibliotheek de Franse Nederlanden. De gulle gevers hebben hier ook nooit meer van gehoord.

Ik weet dat, bij leven, de taalkundige en Frans-Vlaanderenspecialist Cyiel Moeyaert twijfelde of hij zijn papieren moest toevertrouwen aan de Kulak. Hij meldde me dat hij daar slechte ervaringen mee had en dat bepaalde van zijn vroegere giften spoorloos waren. Er bestaat een volledige inventaris van het archief van Gantois gemaakt door dr. Michiel Nuyttens. Zelfs de betrokkene twijfelt over wat er van het archiefmateriaal zelf geworden is.

De verantwoordelijkheid van een Vlaamse universiteit

Het archief van Jean-Marie Gantois is als het ware uniek en in die zin nog waardevoller dan zijn boeken. De Kulak heeft de plicht bekend te maken wat haar plannen zijn met dat archief dat ook alle Frans-Vlamingen aanbelangt. Het overnamecontract vijftig jaar geleden voorzag in duidelijke clausules over beheer en doelstellingen van het boekenfonds van Jean-Marie Gantois. Bepaalde voorwaarden worden duidelijk niet gerespecteerd.

Er is dringend nood aan meer transparantie over de werking, de plannen en ambities van de Kulak om de bibliotheek de Franse Nederlanden nieuw leven in te blazen. Vlaanderen kan zich niet permitteren zulk een fonds te verwerven, om dan jaren later dit patrimonium te verwaarlozen en het project in stilte te begraven. Frans-Vlaanderen verwacht snel een antwoord. Ik stel me tegelijk dezelfde vraag over de vele archieven en fondsen die bij Vlaamse Universitaire instellingen terechtkomen, hun toegankelijkheid los van de happy few, en hun veiligheid voor de toekomst.

05.11.2022